قند شکسته پارسی، زیر دندان بیگانه پرستان

این حکایت سعدی، روایت یک «ارتباط» تاریخی است؛ اینکه از سین کیانگ امروزی، تا باختری ترین نقاط امپراتوری اسلامی در آن زمان، مردم عادی به زبان پارسی آشنایی داشته و با آن با همدیگر گفت و گو میکردهاند. همچنین نشانه های بسیاری وجود دارد از اینکه زبان پارسی، زبان یک قومیت نبوده بلکه زبانی بوده مورد استفاده همه گروههای ایرانی و ناایرانی. شواهد این ادعا هم البته کم نیست. برای نمونه، اهالی آناتولی در زمان مولانا اگر پارسی نمی دانستند، چگونه پای منبر او می نشستند و از چشمه عرفان این شاعر بزرگ بهره مند می شدند؟
پارسی البته هنوز هم کاربردهای ارتباطی خود را دارد. یک ملت، با کمک آن با هم ارتباط برقرار میکنند که اگر نبود، چه بسا ملیت ایرانی وجود نمی داشت. همان گونه که برخی کشورهای ساخته دست استعمار، هم اکنون از داشتن زبان مشترک بی بهره هستند و این گونه نه تنها ارتباطی میان آنها شکل نگرفته بلکه از امکان مشترکی برای گفت و گو بر سر اختلاف های خود بی بهره مانده اند. در ایران اما، مردم در نوروز و دیگر تعطیلات، به آسانی به سراسر کشور سفر کرده، با هم میهنان خود ارتباط برقرار می کنند، می گویند و می خندند و این ارتباط تاریخ ساز، به لطف داشتن زبانی مشترک به دست آمده است.
پارسی البته تنها یک زبان نیست؛ پارسی هم دانش است و هم تاریخ، هم ادبیاتی غنی دارد و هم پر است از معرفت، خرد و عرفان. کمتر زبانی را می توان یافت که این گونه پربار باشد؛ شاید هم اصلا چنین زبانی در جهان وجود نداشته باشد؛ به قول استاد جلال الدین کزازی، شاهنامه پژوه و پارسی گوی، پارسی، در منتهای پختگی خود است. و هیچ زبان باستانی دیگری نه دیرینگی زبان ایرانیان را دارد، نه این همه ارزش، جایگاه و دارایی. پارسی اما، امروز در خطر است؛ هم از هجوم انبوه واژگان بیگانه، هم از آمدن پیاپی دستور زبان های خردسالی چون انگلیسی، عربی و فرانسوی به آن. آن دسته از گویندگانی که تصور میکنند به کار بردن واژه های بیگانه در گزارههای پارسی برایشان اعتبار می آورد و جایگاه اجتماعی هم بیش از پیش تیشه به ریشه پارسی می زنند؛ از میان رفتن این زبان دیرینه اما چه پیامدهایی دارد؟
آسیب های پیاپی
امروز بیست و هفتم شهریورماه است. روزی که به خاطر سالمرگ محمد حسین شهریار، شاعر پارسی گوی سرزمین آذربایجان و به افتخار او، روز زبان و ادبیات پارسی نام گذاری شده. بیش از همه شاید به این بهانه که یاد آوری شود پارسی، زبان یک قوم نیست؛ بلکه زبان همه مردم ایران است. ضمن اینکه قومی به نام «فارس» وجود خارجی ندارد. چند سالی است که این نام افتاده سر زبان برخی افراد، بی آنکه بدانند فارس یک قومیت نیست. بلکه نام یک سرزمین است. در واقع، کشورهایی که تاریخ دیرینه دارند نام قومیت خود را بر کشورشان گذاشته اند. مانند فرانکها که سرزمینشان را فرانسه نامیده اند یا انگلوساکسون ها که انگلستان. ایرانیان اما هویت خود را از نام سرزمین خود می گیرند. سرزمینی که بارها و بارها در 2 هزار و 500 سال گذشته مورد هجوم خارجیان قرار گرفته و هر بار، اهالی این کشور برای «ایرانی» ماندن به فرهنگ پناه بردهاند و به هنر. این همه سال فرهنگ و هنر هم در زبان پارسی تبلور پیدا کرده است. این زبان را امروز البته هجوم خارجی تهدید نمی کند؛ بر خلاف آنچه که اغلب تصور می شود. خطر اصلی برای پارسی از گویندگان آن است. کافی است چشم بگردانید تا ببینید چند نام لاتین روی مغازه ها و قهوه خانه ها گذاشته اند. از «سوشال هوم» گرفته تا «تی تایم»، «کوبانو» و هزار و یک نام بیگانه دیگر. در فضای مجازی هم وضع همین گونه آشفته است. این روزها، واژه «لاکچری» مانند نقل و نبات در دهان کاربران شبکه های اجتماعی دست به دست می شود، بی آنکه کسی به بار معنایی و فرهنگی این واژه های تازه وارد توجه کند. اکنون البته دکتر سعید حسامپور، استاد ادبیات فارسی دانشگاه شیراز می گوید که تهدیدها تنها از این کاربرانِ (اغلب ناآگاه از اهمیت پارسی) نیست بلکه نویسندگان هم بیش از همیشه واژههای بیگانه را وارد نوشتارهای خود می کنند؛ این سخن دکتر حسام پور را با مراجعه به آثار ادبی، علوم انسانی و علوم طبیعی پی می گیرم؛ یکی از نویسندگان نامدارِ این روزهای ادبیات فارسی که نامش را منتشر نمی کنیم، به کار بردن واژههای بیگانه در زبان را همیشه «بد» نمی داند. او به گفت و گوهای یک داستان کوتاه از یکی از هنرآموزان خود اشاره می کند که به وفور واژه «فاکت» (به معنای واقعیت) را به کار برده. این نویسنده می گوید: «ببینید وقتی که داستاننویس میخواهد نوع بیان و ادبیات شخصیت داستان را برای خواننده بپردازد، چارهای جز کاربرد این واژهها ندارد».اتفاقا بخش بزرگی از آسیب ها را همین گروه به پارسی وارد می کنند؛ کافی است سری به سالن های اجرای تئاتر بزنید تا ببینید نه تنها کاربرد واژگان بیگانه برای نمایش های مختلف کاربرد گسترده ای دارد بلکه آنها برای عبارت «کارگاه آموزشی» واژه «ورک شاپ» را به کار می برند. همین طور «پاپ آرت» و هزار و یک عبارت دیگر.از آنجا می رویم سراغ روان شناسی. معیار روان شناسان برای تشخیص اختلال های روانی کتابی است به نام «DSM 5» که انجمن روان شناسان آمریکا آن را منتشر می کند. در یکی از نسخه های پرفروش این کتاب در ایران که با عنوان «آسیب شناسی روانی» منتشر شده، مترجم نام هیچ کدام از اختلالها را ترجمه نکرده. نویسنده حتا به جای «شناسایی» واژه «دیاگنوز» را به کار می برد. در علوم تجربی وضع به مراتب بدتر است. دکتر منیژه عبدالهی، استاد ادبیات دانشگاه علوم پزشکی شیراز به گزارشگر «خبرجنوب» میگوید که متخصصان این حوزه عمده ترین آسیب ها را به زبان پارسی وارد میکنند: «برای نمونه می گویند شانس ابتلا به بیماری بالا است، حال آنکه واژه «شانس» بار معنایی مثبتی دارد و برای موقعیت های منفی به کار نمی رود».جهان رسانه های همگانی اما برای زبان پارسی یک تهدید بزرگ دیگر است.
با سوختن ققنوس، می سوزیم
فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی در 3 دور فعالیت خود توانسته واژه های خوبی را به جای واژگان بیگانه جایگزین کند. واژه هایی مانند پایانه که جایگزین ترمینال شده، یارانه به جای سوبسید، استان به جای ولایت، شهرستان به جای ولسوالی، استاندار به جای والی و.... امروز که هجوم واژگان و دستور زبان بیگانه به زبان پارسی به بالاترین میزان رسیده اما فرهنگستان ادب کار چندانی نمیکند. این است که دکتر سعید حسام پور، استاد ادبیات پارسی دانشگاه شیراز بر این باور است که توان فرهنگستان به اندازه واژگانی که به پارسی هجوم می آورند نیست: «می بینیم که با رسانه های همگانی، واژههای تازه ای وارد زبان می شود و برخی نویسندگان هم در نوشتههای خود، این واژه ها را به کار می برند و آن را جا می اندازند. در این شرایط، اینکه ما بنشینیم و منفعل بمانیم درست نیست. افزون بر این، می بینید که شمار واژه های بیگانه در خیابانهای شهر روز به روز بیشتر میشود. اصلا ما خود داریم این واژهها را به زبان و جامعه می آوریم و این خطرناک است؛ به عبارتی فرهنگ غیرفارسی دارد خود را به ما تحمیل می کند. نمونه اش همین که می بینید روی همه مغازه ها نام «هایپر» گذاشته اند».دکتر حسام پور، ایران را با کشورهای کوچک اروپایی مقایسه می کند: «مردم کشورهای کوچک اروپا همه تلاش خود را می کردند تا زبان مادری خود را نگهداری کرده و آن را گسترش دهند؛ آن هم از هر نظر. ما اما از نظر زبانی به بیگانه پرستی دچار شده ایم».این تعبیر «بیگانه پرستی» بسیاری از رفتارهای ما را می تواند تحلیل کند. از کاربرد روز افزون واژههایی چون «لاچری» و... گرفته تا تلفظ واژه های ایرانی با بیان خارجی. این استاد ادبیات فارسی دانشگاه شیراز ادامه می دهد: «در حوزه زبانی هم به نوعی دچار بیگانه پرستی هستیم. گمان می کنیم آنچه دیگران دارند، از آنچه ما داریم بهتر است ولی باید یادمان باشد که زبان فارسی هویت جامعه ایرانی است و اگر قدر آن را ندانیم به هویت خود آسیب میزنیم».از دکتر حسام پور میپرسم: «برخی گمان می کنند اگر زبان از میان برود، مردم می توانند به زبان دیگری صحبت کنند؛ در این باره چه نظری دارید؟» او پاسخ میدهد: «زبان پارسی مانند داستان آن ققنوس است که مردم در پایان داستان به تماشای سوختن آن ایستادند ولی با سوختن ققنوس، تماشاگران هم سوختند؛ اگر فارسی نباشد، دیگر نمیتوانیم داستانهای شاهنامه را بخوانیم و بشنویم و از آن دلشاد شویم. کسانی که فارسی را به خطر می اندازند نمیدانند چه خیانتی میکنند».برخی می گویند پارسی زبانی محدود است و در مقایسه با زبان های دیگری چون عربی، فرانسوی و انگلیسی توانایی زبانی زیادی ندارد. جالب است که زبان انگلیسی از 400 سال پیش تاکنون به شدت متحول شده طوری که خواندن آثار نویسندگان آن دوره به زبان اصلی برای انگلیسی زبانان امروز بسیار دشوار است. زبان شناسان، این پدیده را ساده شدن زبان می دانند و نشانه پویایی آن. ما پارسی زبانان اما می توانیم به آسانی شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی و هزار و یک اثر ادبی تاریخی دیگر را به خوبی دریابیم. آیا این نشانه رکود زبان است؟ پرفسور کزازی، شاهنامه پژوه و استاد دانشگاه علامه طباطبایی میگوید: «نه؛ این نشان می دهد که پارسی در نهایت پختگی خود است».
مقایسه حجم آثار بزرگ ادبی زبان پارسی و زبان های دیگر هم به خوبی نشان می دهد که آیا پارسی به عنوان زبانی که این همه اثر ادبی با آن آفریده شده، زبانی محدود است یا نه.

46