مجلسی: تنها اهمیت عربستان برای ایران وجوب حج است

محمد اکبری: نشانه هایی از کشورهای حوزه خلیج فارس برای عادی سازی روابط با ایران. علاقه مندی چندین کشور برای ایجاد میانجیگری بین ایران و عربستان، پیامهایی از سوی کویت برای آوردن پیامهایی از شورای همکاری خلیج فارس برای ایران. نامه دعوت عربستان به ایران برای شرکت در مراسم حج، در حالی که بحران سوریه پس از آزادی حلب با رویکرد آتش بس و مذاکرات از راه حل سیاسی دنبال می شود، آیا مناسبات ایران با کشورهای حوزه عربی که اختلافات زیادی هم در این زمینه داشته اند بهبود می یابد؟ همسایگانی که در کنار هم هستند می توانند در راستای کم کردن هزینه های سیاست خارجی خود مسیر عقلایی و با بازی برد برد را در پیش بگیرند. این اتفاق یکبار در حوزه نفتی و در مذاکرات اوپک به نتیجه رسید. چشم انداز این مناسبات را می توان مورد کنکاش قرار داد. در این باره با فریدون مجلسی دیپلمات بازنشسته و کارشناس مسائل بین المللی گفت و گو کرده ایم که از نظر می گذرانید.

در حال حاضر روند مناسبات بین ایران و کشورهای عربی شورای همکاری خلیج فارس را چگونه می بینید. گفته می شود پیامهایی از سوی کویت برای ارتباط گیری با ایران وجود دارد؟

درمورد روابط بین کشورها دو نظر وجود دارد، یک اینکه کشورها احساس کنند از لحاظ جنبه های مختلف بهتر است روابط معقول و منطقی و متعادلی داشته باشند و نگاه دیگر این است که کشورها خود را ناچار ببینند در روابطشان اصلاحاتی بوجود آورند و روابطشان را بهبود ببخشند. در مورد عربستان چندین سال است از دوره احمدی نژاد که با سفر به اجلاس سران کشورهای خلیج فارس که زیر آن تابلو نشست در همان زمان طبق اسنادی که منتشر شد و بعدا هم خلیل زاد معاون سابق وزارت خارجه آمریکا تایید کرد که ملک عبدالله همراه با کشورهای دیگر این تصمیم را داشتند که به اصطلاح سر ایران را به سنگ بزنند. یک خصومتی علیه ایران بود که ریشه در تعصبات وهابی عربستان داشته و دارد و سلطنت عربستان هم برای حفظ خودش احساس می کرد که ناچار است از این خواسته های روحانیون وهابی به اصطلاح پیروی کند. تا حدودی هم موفق شد، سعی کرد عراق را بهم بزند. وقتی دولت اکثریت شیعه در عراق بوجود آمد آنها سعی کردند که دولتی را از بعثیون سابق تحت لوای یک حکومت سنی وهابی بر سر کار بیاورند که عملا آن حکومت از چنگشان خارج شد.

در منطقه های دیگری چون در سوریه و افغانستان، عربستان علیه ایران تحرکاتی را انجام داده است. وزیر کنونی عربستان به قدری نسبت به ایران رفتارش اهانت آمیز و معاندانه است که تصور نمی شود به این سادگی یک دیپلمات ایرانی بتواند آمادگی داشته باشد با چنین کسی مذاکره کند. طبیعی می دانم که اگر قرار باشد اصلاحی بین ایران و عربستان صورت بگیرد با بودن آقای الجبیر امکان پذیر نخواهد بود. نکته دیگر این است که کشورهای اطراف عربستان که حتی در جنگ یمن اعلام همبستگی کردند و تیم تشکیل دادند همه شان در عین حال نگران این هستند که عربستان بخواهد بر آنها تصرف پیدا کنند و این باعث سلطه شود. کویت اگر در این بین مشتاق است بین ایران و عربستان مصالحه ای ایجاد شود برای این است که کویت از ایران تخاصم و خطری ندیده است. در جنگ ایران و عراق ، کویت به عراق کمک کرد اما با حمله عراق به کویت، ایران از کویت حمایت کرد و مخالف اشغال آن بود. کویتی ها که دیده اند وقتی با قدرت گرفتن صدام چگونه موجودیت آنها به خطر افتاد، الان نگران این هستند که با قدرت گرفتن عربستان و اقدامات جاه طلبانه ای که عربستان به اتکای ثروتش در عربستان انجام می دهد موجودیت آن از طرف عربستان به خطر بیفتد. برای اینکه کویت هم نزدیکی قومی عشیره ای به عربستان دارد، می تواند ادعای آینده حکومتی مثل عربستان را برانگیزد. در مورد امارات و قطر هم چنین احساس خطری وجود دارد. برای اینکه عربستان در این جنگ و در رفتارهای دیگر نشان داد که انتظار دارد آنها دنباله روی کورکورانه عربستان باشند نه متحد او. هیچ کدام از اینها مایل نیستند که عربستان نگاه برادر بزرگتر به آنها داشته باشد. دولت مسقط که از قدیم الایام احساس نگرانی آن به دلایل مذهبی و سوابق زیاد درگیری هایی که با عربستان داشته همیشه در این اتحادهای نظامی خود را دور نگه می داشته و می شود گفت نزدیکترین کشور جزیره العرب به ایران بوده و هست.

مشکلات داخلی عربستان چقدر بر مسائل بیرونی آن تاثیر گذار بوده و بر تصمیمات آینده آن می تواند تاثیرگذار باشد؟
عربستان از درون هم دارای مشکلاتی اجتماعی است. دچار بحرانی است که یک طرف آن گروههای روشنفکری قرار دارند که با سواد و دانش ناشی از ثروت 60 سال اخیر عربستان تربیت شده اند و بالا آمدند، یک سوی دیگر آن مردمان قبیله ای و روستایی است. در عربستان 20 درصد جمعیت شهر نشین عربستان در بیست سی سال گذشته به 80 درصد رسیده است. این 80 درصد اکثرا با آن فرهنگ قبیله ای به شهرها مهاجرت کردند و شهرها را هم به سمت مسائل قبیله ای و عشیره ای سوق دادند. این افراد بسیار محافظه کار و قبیله ای مسلک هستند که در مقابل روشنفکران عربستان قرار گرفتند و دولت فعلی عربستان که یک خانواده حاکم بر عربستان است تکلیف خود را در بین این دو جناح نمی داند. از طرفی از نظر رفتاری مایل به نزدیکی گروههای روشنفکر است و از طرفی می داند که گروههای روشنفکری بزرگترین معترضان و منقدین این نظام عربستان هستند. 

ائتلافی که با رهبری عربستان در جهت حمله به یمن به وجود آمد، توانست جایگاه این کشور را ارتقاء دهد؟
عربستان عملا در یمن که جنگ در آنجا دومین سال خود را به پایان می برد فکر می کرد می تواند به اتکای نیروی هوایی و تسلیحات بی شمار خود در چند هفته آنها را از پا در بیاورد، همسایه و کشوری فقیر که مقاومت شدیدی می کند که شورای همکاری خلیج فارس آن را به اتحادیه خودشان در شورای همکاری راه ندادند مبادا اینکه هزینه ای برای آنها داشته باشد.

در عراق با گرفتن موصل و تشکیل دولت اسلامی عراق و شام این موضوع وجود دارد که این حکومت به زودی در موصل برچیده می شود و بعد هم در سوریه مرتب ناچار به عقب نشینی شده اند. همه اینها با آغاز شدید و سریعی که رخ داد، برنامه آنها این بود که در عرض چند روز بغداد گرفته شود و کار را در سوریه یکسره کنند و یمن را بگیرند، همه این برنامه ها شکست خورده است.
در درون عربستان هم این موضوع وجود دارد که این خانواده سعودی هزار نفری مسلط یک سلطه منسجمی ندارند، در آن اختلافات قدیمی وجود دارد و وقتی احساس ضعف در گروه مسلط شود آنها هم به حرکت خواهند افتاد. بنابراین اگر عربستان بخواهد خواهان صلح و اصلاح روابط شود این یک الزام است.

از طرف ایران هم تمایلی برای ایجاد روابط وجود دارد؟
درمورد ایران هم تا حدی احساس می شود که الزام وجود دارد که دولت مایل است برنامه حج عملی شود و کسانی را که مایل هستند و یا حج برای آنها واجب است هر طور شده  به آن بپردازند و موانعش را برطرف کنند. این هم یک الزام برای ایران است والا از لحاظ سیاسی ، نظامی و اقتصادی در مورد ایران برای نزدیکی به عربستان تا زمانی که این رفتارها وجود دارد چنین الزامی واقعیت ندارد. در واقع آنچه ما را وادار به تامل در این خصوص می کند بحث مذهبی و واجب بودن موضوع حج است.  اما در مورد عربستان این موضوع اینگونه نیست. انگیزه های آنها و دغدغه های انها نسبت به ایران صرفا سیاسی و امنیتی است. اینکه کشورهای اطراف عربستان که در مورد یمن با آن متحد شده بودند نگاهشان این است که بعد از یمن نوبت کدام یک از آنها خواهد شد. بین همه اینها اختلاف ارضی و مرزی وجود دارد. در مورد مسائل مرزی با امارات، در مورد قطر و هر کدام از این کشورها استخوان لای زخمی در قالب دعوای مرزهایشان وجود دارد. این ادعای برتری عربستان هم آنها را نگران می کند . البته آنها مایل هستند یک تعادلی برقرار شود که در ارتباط ایران و عربستان یک توازنی برای حفظ موجودیت و موقعیت آنها ایجاد شود. این دیدگاه طبیعی کویت و قطر و امارات خواهد بود. همچنین مسقط که عملا این تعادل را توانسته در دهه های گذشته طی کند.

برای آینده مناسبات می توان خوشبین بود؟
خیلی خوشبین نمی توان بود که کار به سرعت انجام بپذیرد ولی احساس می کنم عربستان برای بیرون آمدن آبرومندانه از یمن و اصلاح اوضاعی که در عراق و سوریه به وجود آمده تدریجا ناچار هستند که به وضعیت اعتدال گونه و روابط قابل قبول تری تن در بدهند. می توان گفت اتباع های عربستان بعد از مشکل سفارت در ایران با وجود اینکه دولت ایران اظهار تاسف و برائت کرد و متخلفین را تحت تعقیب قرار داد و در حالی که آنها در منا رفتار درستی نداشتند و باعث شهادت حجاج ایرانی شدند، این ها در کنار هم سابقه و رویکرد خوبی از آنها نشان نمی دهد که آنها صمیمانه خواهان ارتباط باشند.

میانجیگری کشورهای دیگر می تواند به نتیجه برسد؟
اینکه بحرین و کویت و امارات و عراق مایل باشند یک آرامشی میان ایران و عربستان ایجاد شود موضوع طبیعی است برای اینکه آنها فکر می کنند که با ایجاد آن آرامش خودشان را از خطراتی که بعدا عربستان بخواهد برایشان ایجاد کند محفوظ نگه می دارند.

با این اوصاف چشم انداز آرامی با حالتی تدریجی را می توان پیش بینی کرد به شرطی که طرفین بازی مورد قابل قبول و هوشمندی را در پیش بگیرند.؟
این را باید در نظر گرفت که شهری مانند دبی تمام توسعه خود را مدیون سالهای جنگ ایران و عراق می داند که هوشمندانه مرکز تجارت با ایران و کشورهای دیگر شد. چیزی که هنوز بخشی از آن ادامه دارد. با وجود تمام مشکلاتی که بین ایران و شورای همکاری خلیج فارس پیش آمده است طرف امارات در درون خود مانع واکنش های شدیدی باید باشد که بتواند ایران را به کلی از آنجا جدا کند ولی در مورد ایران هم ایران باید بداند که این کشورهای حوزه خلیج فارس می توانند بالقوه بازار مناسبی برای ایران باشند. همسایه های ایران هستند و ما محکوم به زندگی در کنار هم در طول سالیان هستیم. آنها سرمایه های کلان هستند اگر روابط مناسب و متعادل باشد می توان آنها را جذب کرد که بیایند در ایران اقدامات مشترکی به نفع طرفین انجام دهند. از طرف دیگر باید مطمئن باشند که دولت ایران ضمن اینکه نزدیکترین روابط را بین عراق و همسایگان دیگر دارد به حکم تاریخ و جغرافیا این نزدیکی اجتناب ناپذیر است. با یک قسمتی از عراق یعنی کردها که اشتراک وجود دارد، با قسمتهایی دیگر خویشاوندی نزدیک از لحاظ روش زندگی و ارتباطات تاریخی وجود دارد.

نباید چنین احساسی پیش بیاید که این روابط خویشاوندی و نزدیکی متقابل جنبه نگاه بالا به پایین را دارد که ایران بخواهد با عراق رفتاری را کند که عربستان نسبت به کشورهای عربی همسایه خود دارد. رفتار متقابل و محترمانه ومنطقی و تاریخی باید باشد. در مورد سوریه هم تا حدود زیادی همین است.

ضمن اینکه حقوق همسایگان دیگر سوریه به رسمیت شناخته شود آنها هم باید بدانند که سوریه و عراق و لبنان امتداد یک همزیستی تاریخی و جغرافی هستند که هم به دولت ترکیه ارتباط دارد و بهترین کار نوعی همکاری منطقه ای است که همه کشورها در این همکار ی اقتصادی منطقه ای در آینده مشارکت کنند و این مشارکت اقتصادی است که بهترین ضامن صلح بین این کشورها در این منطقه خواهد بود.

49312