باند سگ‌های هار

بی‌شک شیلی یکی از پرروایت ترین و مناقشه انگیزترین تاریخ معاصر را داراست،زیرا هر پژوهشگر یا تاریخ نگار یا حتی عموم مردم با نگرشی خاص آن را تحلیل و ارزیابی می کنند.براین مبنا تاریخ شیلی صرفا وقایع نگاری تک خطی نیست،بلکه فصل گفتمانی چندمحوری،چندجانبگی با ابعاد بسیار جذاب دارد که برای بررسی مراحل توسعه ملی می توان به ادوار مختلف آن اشاره و استناد جست و به ناچار باید با نگاهی نو و ادبیاتی جدیدهمزمان به تمام عناصر و مولفه های آن توجه کرد. زیرا تاریخ شیلی پیوند عمیقی با واژگان سیاست، توسعه، اقتصاد، اقتدارگرایی، کمونیسم، ملی کردن، نقش نظامیان، روشنفکران، عرصه پیکار قدرت‌های دو قطبی جهانی و مهم‌تر از همه ادبیات دارد. بزرگانی چون ویکتور خارا و پابلو نرودا را هم در خود جای داده است.

به علاوه نوستالژی بسیار عمیق و روشنی برای ملت شیلی پس از 44سال دارد که هنوز آلنده،رفتار سیاسی و حرکتش را دوست دارند،از یاد ملت نمی رود کلام او را که گفت: ،"شیلی نیازمند انقلابی است نه به رنگ خون،بلکه به رنگ شراب."لذا با توجه به تمرکز یادداشت به بررسی کوتاه تاریخ شکل گیری کودتا و حرکت آلنده لازم است ابتدا ریشه های سیاسی و تصویر عمومی کشور مورد بررسی قرارگیردو البته با این توضیح می توان تحولات تاریخی درشیلی را محصول دو عامل دانست:
1-ساختار نظام بین الملل در فضای رقابت دوقطبی جنگ سرد که ایالات متحده آمریکا را ناچار ساخت برای پیشگیری از تسری و گسترش کمونیسم به سرکوب و مداخله ی همه جانبه و سراسری در شیلی مبادرت کند.
2-ساختار داخلی شیلی که روند داخلی آن نتیجه ی طبیعی حرکت احزاب سنتی بوده است،گرچه تقریبا ثابت شده است ،احزاب و اولیگارشی و راست گرایان شدیدا تحت تاثیر سیاست های ایالات متحده بود ه اند و البته این یادداشت بیشتر بر نگاه به تحولات داخلی شیلی متمرکز است.

شیلی بااقتصاد متکی به منابع معدنی (مس سرشاربه عنوان محصولی راهبردی،نیترات،سنگ آهن،منگنز،سرب و روی) و با اکثریت نژاد مستیزو (دورگه اروپایی و سرخ پوست) و 85 درصد مردم پیرو کلیسای کاتولیک که تا سال کودتا در 1973 بنا به روایت تاریخ به جز جنگ داخلی 1891 و مداخله ارتش در 1925 و 1932 همواره یکی از پایدارترین و تا حدودی دمکراتیک ترین کشور آمریکای جنوبی بوده است که همواره از رویکرد مبتنی بر قانون اساسی، آزادی مدنی و انتخابات آزاد برخوردار بوده است. ریشه تحولات عمیق تا به قدرت رسیدن آلنده و کودتا را باید در تکوین وتحولات احزاب ریشه دار جست وجوکرد. احزاب عمده راستگرا شامل دو حزب اتحاد محافظه کار و حزب لیبرال بوده‌اند که در سال 1823 تاسیس شدند. حزب محافظه کار الیگارشی زمین دار با ساختاری متشکل از اعضای خاندان های استعماری،ملاکین و زمین داران بزرگ بود.

حزب لیبرال نیز به دنبال رشد و توسعه طبقه ی متوسط در جامعه شکل گرفت.ریشه اختلاف دو حزب بیشتر ماهیت مذهبی داشت،لیبرال ها ابتدا روند سکولاریسم را دنبال کردندکه این روند با توجه به جامعه کاتولیک شیلی پیشرفتی نداشت و سپس دو حزب اختلافات را تا دهه 40 رفع کرده و به اتحاد دست یافته و تمام تلاش خود را صرف دفاع و بهبود وضعیت اقتصادی واجتماعی کردندو با این منطق حزب لیبرال نماینده و مدافع منافع کمپانی های عظیم معادن ،صاحبان صنایع ،شرکت های بزرگ تاسیساتی،تولیدی،کارخانجات و بانکداران بود و خود را با منافع حزب مقابل شامل زمین داران و اشراف و اولیگارشی مالی هماهنگ ساخت.

برخی احزاب راستگرا نیز بودند که نتوانستند وجهه مناسبی بیابند و به تدریج از میان رفتندکه شامل حزب ناسیونال سوسیالیست،جنبش انقلابی ناسیونال سندیکالیست و حزب کارگران کشاورزی بودند. در مقابل احزاب چپ از 1880 به بعد همزمان با جنبش کارگری شیلی رشد کرده و در 1909کنفدراسیون کارگری شیلی تشکیل شدکه این جنبش دو گرایش آنارشیستی و سوسیالیستی داشت.

حزب سوسیالیست شیلی متاثر از تروتسکی تا 1940 یکی از مهم ترین و بانفوذ ترین احزاب کشور بود که در 1938سه وزارتخانه را در اختیار داشت و سپس به دلیل درگیری و رقابت بر سر قدرت دچار انشعاب شد. سپس حزب کمونیست شیلی توانست تبدیل به یکی از موثرترین احزاب کشور به ویژه در ارتباط با اتحادیه های کارگری شود. این حزب در 1957 اقدام به ایجاد ائتلاف انتخاباتی جدید به نام جبهه اقدام خلقی(مردمی) متشکل از چند حزب شامل حزب کارگر، حزب دمکراتیک ،دمکراتیک خلق کرد.این حزب در 1958قانونی شدو توانست 16نماینده و 5 سناتور به پارلمان بفرستد و تبدیل به یکی از بزرگ ترین احزاب چپ شود. ریشه های حرکت سالوادور آلنده به این حزب و ائتلاف های آن مرتبط است.

بسیاری از نویسندگان، روشنفکران، اقتصاددانان، مورخان و هنرمندان از جمله پابلو نرودا، ویکتور خارا و بسیاری از رهبران کانون نویسندگان شیلی مستقیم یا غیر مستقیم متاثر از حزب کمونیست شیلی بوده اند. برنامه های حزب شامل تاکید بر مبارزه علیه امپریالیسم و الیگارشی زمین‌دار و مالی، تاکید بر حکومت خلق، ملی کردن بانک ها،صنایع، شرکتهای بیمه و معادن، ریشه کن کردن زمین داری بزرگ، انجام اصلاحات اجتماعی و آموزشی بود. حزب کمونیست شیلی معتقد به امکان کسب مسالمت آمیز قدرت از طریق اتخاذ خط مشی مشترک کمونیست ها و سوسیالیست ها و جبهه اقدام خلق بود و معتقد بودند هرگونه اقدام یا فعالیت در جهت پیشرفت جنبش دمکراتیک باید با وحدت صورت پذیرد.حزب کمونیست .

جبهه اقدام خلق و اتخادیه خلقی از جدی ترین حامیان سالوادور آلنده بودند.لذا ریشه های فکری آلنده مستقیم به این مشرب فکری و سازماندهی قدرتمند و یکپارچه‌ای احزاب وابسته بود. به طور خلاصه برنامه جبهه اقدام خلقی عبارت بود از اصلاحات کشاورزی از طریق سلب مالکیت،ملی کردن بانک ها و شرکت های بیمه، صنایع نفت و شکر، ایجاد موسسات و شرکت های دولتی و شرکتهای مختلط دولتی-خصوصی در بخش صنایع سنگین، وضع مالیات های سنگین بردرآمدهای بالا، تغییر جهت در روابط تجاری با کشورهای سوسیالیستی و نزدیک شدن به کشورهای آمریکای جنوبی. اما فضای سیاسی دولت ها قبل از آلنده چه بوده است؟ خورخه الساندری از حزب محافظه کاران بین سال های 1958 و 1964 بیشتر تاکید بر محرکه های بازاردر کنار برنامه های حکومتی در حوزه مسکن و اصلاحات ارضی محدود داشت.

ادواردو فری از حزب ریشه دار دمکرات مسیحی از 1964 تا 1970با خرید معادن مس متعلق به ایالات متحده برنامه شیلی سازی را به همراه قانون ارضی رادیکال تر و کمک به دهقانان وبخش های حاشیه ای تر را به اجرا گذاشت.او با شعار انقلاب در آزادی با دکترین اتحاد برای پیشرفت مورد حمایت ایالات متحده وارد همکاری شد.پس از فری ائتلاف اتحادیه خلقی آلنده را به عنوان کاندیدا معرفی کرد و وی در رقابت با الساندری محافظه کار با 6/36درصد به پیروزی رسید.آلنده 62ساله،جوان مبارز سوسیالیست پیشین ، نماینده پارلمان،سناتور(در1960 رئیس سنا بود)،وزیربهداری،مرشد سوسیالیست های شیلی،سخنگو و حامی به حاشیه رانده شدگان سپس رئیس جمهور بحرانی ترین کشور در مقطعی خاص از تاریخ شد.روایت های مختلف از این مقطع تاریخ آغاز می شود.دولت 3ساله آلنده را از دو منظر می توان بررسی و ارزیابی کرد.از منظر بررسی کارنامه اقتصادی و از منظری اجتماعی که کمتر به آن پرداخته می شود.

در کارنامه اقتصادی دوروایت کلان وجود دارد،روایت اقتصاددانان آمریکایی که همه ی کارنامه ی او را سیاه و شکست خورده می دانند و او را مدلی مشابه کوبا فرض می کنند که شدیدا از فیدل کاسترو متاثر بوده است و سعی در ایجاد مدلی مشابه کوبا داشته است. و روایتی واقع بینانه ترکه به مداخله ی آمریکایی ها ،خرابکاری های داخلی صاحبان منافع نظر دارد.در 1971معادن متعلق به ایالات متحده کاملا ملی شدو اقدامات جبرانی ضبط و توقیف اموال مشکلات جدی برای آلنده ایجاد کرد.یک خیزش ناگهانی اقتصادی ناشی از افزایش قیمت ها و دستمزدها و کنترل شدید قیمت ها ایجادشد و ائتلاف آلنده نزدیک به 50 درصد آرای شهرداری ها را ازآن خود کرد.آلنده اعتقاد عمیقی به پارلمانتاریسم برای کمک به سوسیالیسم داشت و اعتقادات عمیق انسانی او برجسته ترین ویژگی شخصی او بود.او در ابتدااقدامات زیربنایی نظیر ملی کردن بانک ها،کارخانجات نساجی،معادن، تقسیم مجدد اراضی،واگذاری به نفع دولت را انجام داد.

در سال اول تولید8درصد رشد داشت،کاهش تورم و بیکاری ،افزایش بودجه ی آموزش،بهداشت و مسکن ملموس بود.اما از سال دوم خرابکاری ها در محورکودتا یعنی مساله ی صنعت مس به مرور با سطح تولید پایین،کاهش صادرات وتورم و ایجاد بازار سیاه نمود یافت.در1972تورم زیادی ایجاد شد.خشونت در حومه شهرها گسترش یافت.کمبود کالاهای اساسی و مواد غذایی مشهود بود و سیاست دولت جلب حمایت طبقات پایین جامعه بود.دولت مدیریت 500 شرکت مصادره شده و کارخانه را به تبعیت از فرامین سوسیالیستی در دست گرفت.نتیجه ی کار سقوط بیشتر تولیدات صنعتی و کشاورزی بود.

قبل از آن رنه اشنایدر فرمانده نیروهای مسلح کشور برای ابراز وفاداری به دولت جدید در 22 اکتبر1970 کشته شده بود.گروه های شغلی و حرفه ای تحت کنترل اپوزیسیون با فراخوانی اعتصابات در اکتبر 1972 و ژوئیه 1972 باعث فلج شدن کشور و وخیم شدن اوضاع اقتصادی شدند.تراست های آمریکایی آی تی تی (شرکت حمل و نقل اتحادیه کامیونداران )با اعتصاب بیشترین ضربه را به دولت زد.آلنده با چالش های متعدد و چندجانبه ای مواجه بود،از یکسوتندورهای کمونیست هوادار او تقاضای شدت عمل بیشتری برای ملی کردن و مصادره داشتند و از منظر اجتماعی هواداران او می گفتند،این دولت مزخرفی است ،اما مال خود ماست.!از یکسو ترکیب ائتلاف جناح راست و صاحبان منافع و شرکت ها مهم ترین مانع اصلاحات بودند.وضعیت به حدی بحرانی شد که آلنده ناچار شد پینوشه را وارد کابینه نماید.در ساختار حکومت آلنده با دموکرات مسیحی ها به عنوان اپوزیسیون در کنگره به توافق نرسید.در انتخابات کنگره در مارس 1973اختلافات تشدیدشد.

در جناح افراطی جنبش انقلابی چپ و راست گرایان به اقدامات تروریستی،بمب گذاری و قطع برق دست زده و به خشونت های گسترده دامن زدند.فضای هراس از سوسیالیسم به شدت دامن زده می شد.اقدامات خرابکارانه به حدی گسترش یافت که واقعیت مسائل کتمان می شد.زمانی که حکومت اعلام کرد تمامی مدارس ملزم به ارائه درس هایی در خصوص سوسیالیسم هستند،ارتش نگران شد.سپس دیوان عالی کشور به آلنده نامه ای اعتراض آمیز برای عدم اجرای دستورات دادگاه ها برای اموال و املاک متصرفی زد.کنگره مصوبه ای در محکومیت دولت برای نقض روزمره و فاحش قانون اساسی و قوانین کشور گذراند.ابتدا پینوشه دستوری به عنوان زیر صادر کرد:hay que matar la perra y se acaba la leva باید ماده سگ را کشت ،باند سگ ها پراکنده می شوند!!
در 11 سپتامبر 1973ارتش،نیروی هوایی و دریایی و پلیس ملی در جریان کودتای یک روزه کاخ ریاست جمهوری لاماندلا را بمباران کردند.او خودکشی کرد یا در بمباران کشته شد هنوز در ابهامی تاریخیست.گزارشی از مداخله مستقیم دخالت سازمان سیا در دست نیست ،لکن قرائن و شواهد مانندبررسی سنای آمریکا در 1975نتیجه می گرفت بین 1971تا 1973پول های سازمان سیا به رسانه های اپوزیسیون و اعتصاب کنندگان و راست های افراطی و تبلیغات ضد آلنده در ارتش رسیده است.

به هرحال ساختار نظام بین الملل جنگ سرد یقینا به شکست آلنده کمک کرده است.چپ ها معتقدنداختلافات داخلی،فقدان اکثریت در مجلس،مخالفت های شدیدو دخالت های امپریالیسم ایالات متحده،پیامدهای تورمی،نارضایتی طبقات مختلف،مخالفت بورژوازی کمپرادور و صاحبان معادن و صنایع،الیگارشی های قدرتمند مالی و نظامی،برنامه های بلندپروازانه آلنده و نادیده انگاشتن واقعیت ها موجب شکست آلنده شد. راستگرایان کودتا را محصولی شیلیایی می دانند که زمانی روی داد که سیاستمداران کشور در فضای دوقطبی که ایجاد کردند قادر به اداره و حفظ کشور مبتنی بر قانون نیستند و به ناچار نیروهای مسلح وارد شده است تا سرطان سوسیالیسم را از پا درآورد.

پس از به قدرت رسیدن نظامیان و تصفیه گسترده سوسیالیست ها کارنامه ای سراسر از نقض حقوق بشر بر جای ماند.شکنجه و ناپدیدشدگان و نقض گسترده ی حقوق بشر میراث نظامیان شیلی بود.اما همزمان شرح و بسطی مفصل از اقتصاد روبه شکوفای شیلی.سوسیالیست ها گفتندپینوشه انقلاب سوسیالیستی و امید مردم را به باد داد.موافقان استدلال کردند پینوشه گورکن امید به دنیایی عادلانه است،او مدافع تمدن مسیحی در مقابل بربریت سرخ و آفریننده دست نامرئی بازار شیلی است.اما در ارزیابی ها ذکر نکاتی مغفول،یا روایت های متفاوت از جامعه شیلی ضروری است.ایزابل آلنده فضای جامعه ی پیش از کودتا را به شرح زیر توصیف می کند:-شیلی کشوری بوددر وضعیت جنگی،نفرت متقابل،اعتصاب ها،خرابکاری ها،اعمال تروریستی که تنروهای راست و چپ آن را به یکدیگر متهم می کردند.-انقلابیون زمین های خصوصی را در اختیار می گرفتند،کارخانه ها را اشغال و به سرعت ملی اعلام می کردند.-مخالفان خوف و وحشت می پراکندند،شایعه پراکنی می کردند و محصول آتش می زندندو بازار را از کالاهای اساسی خالی می کردند.-بیمارستان ها وسایل ضروری نداشتند.کارخانجات کمبود لوازم یدکی داشتند وصف کالاها شکل گرفت.

ایزابل آلنده نیز خودکشی کرد.حتی در روایت خودکشی انقلابیون کمونیست گفتندانقلابی ها در مبارزه می میرند و ادعای خودکشی رد شد.اما در ابتدای یادداشت ذکر شد پیروزی آلنده منظری اجتماعی هم داشت.این منظرجشن و کارناوال مردمی بود.برای اولین بار لامپ در بسیاری از محله های فقیرنشین روشن شد.آب در لوله ها جاری شد و برای اولن بار بسیاری از مردم شیلی به خصوص کارگران دریا را دیدند،واقعیتی که به دلیل کنار اقیانوس بودن شیلی عجیب است.آن ها آلنده را رئیس جهمور خودشان می دانستند.سپس پینوشه ساختاری اقتدارگرا شکل داد.او می گفت دراین کشور حتی یک برگ روی درخت بدون اطلاع من تکان نمی خورد.او مجلس و احزاب سیاسی را منحل کردو یکی از دیکتاتورهای سرکوبگر معاصر را شکل داد.اما نکته ی بعدی بحث توسعه در شیلی است.

جنی پرس در مقاله شیلی: دمکراسی و توسعه درجامعه ای دوقطبی به نقل از آنخلو کودویلا می نویسد"موفقیت شیلی و شکست کشورهای کمونیستی سابق،ناشی از برتری نظام دیکتاتوری بر دمکراسی نیست،بلکه به محتوای سیاست های دولت بستگی دارد... تنها دلیل موفقیت اصلاحات اقتصادی و سیاسی در شیلی، کاهش نقش دولت بود"
سپس در ارزیابی عواقب سیاست های آلنده می نویسد"بخش خصوصی شیلی با وحشتی روزافزون شاهد برنامه های این دو دولت به ویژه دولت آلنده بود.طبقات متوسط و شرکت های کوچک و متوسط برنامه های دولت آلنده را تهدیدی برای مالکیت خصوصی می دانستند،ولی دیگر اقشار جامعه این اقدامات را به منزله ی تلاش این دولت ها برای نوسازی اقتصاد شیلی و همگام کردن آن را برداشتی نوین از توسعه ی ملی تلقی می کردندکه دارای دو ویژگی اصلی بود.نخستین آن استراتژی توسعه بود که با وابستگی به اقتصاد بین المللی و سرمایه گذاری خارجی مخالف بود.دردومین آن دولت خواهان افزایش مشارکت سیاسی فقرای شهری و روستایی بود.اما پس از کودتا ،دولت کودتاصرف خارج کردن اقتصاد از وضعیتی شد که نیروهای مسلح آن را دخالت سیاسی مفرط و بی کفایتی دولت آلنده می نامیدند.ارتش به شدت تحت تاثیر تفسیری بود که مشکلات شیلی را ناشی ازسوء مدیریت پولی می دانست.گروهی اقتصادی را گردآورد که مزیت آن در مهارت فنی و رویکرد غیر سیاسی به مسائل اقتصادی بود....یکی از مباحث اصلی این است که اهمیت دیکتاتوری پینوشه به خاطر نظمی بود که بر سرمایه و نیروی کار تحمیل کرد،نظمی که در نهایت به نفع سرمایه و توسعه سرمایه داری شیلی تمام شد،در واقع همان فرایندی که هنوز در آمریکای لاتین منحصر به فرد باقی مانده است.

ابتکار ایدئولوژیک تحصیل کردگان دانشگاه شیکاگو در دهه های 70و80 به تدریج و به طرز ناهمگونی در تفکر گروه های مهمی از بخش خصوصی رسوخ کرد.پس از 1975به تدریج سیاست های نو لیبرالی دولت هویداشد"
به واقع پس از کودتا شیلی در فضایی غیرسیاسی و متمرکز بر مکتب اقتصادی شیکاگو به سرعت مسیر توسعه ملی را پیمودو در فضایی باز از منظر اقتصادی بر بازارهای اروپا،آمریکای شمالی و آسیا متمرکز شد و توانست به مرور در صحنه ی سیاسی نیز مطالباتی علیه پینوشه یا همدستانش مطرح کند،گرچه پینوشه به مرگ طبیعی و بدون محاکمه مرد،لکن این روند توسعه امروزه به یکی از جالب ترین پروژه های تاریخ توسعه تبدیل شده است.

یکی از نکات جالب این است که سالوادور آلنده حتی پس از مدت های مدید یکی از اسطوره های عرصه ی سیاسی شیلی است و اگوستو پینوشه نیر دیکتاتوری نامحبوب و متناقض در رفتار که کسی او را دوست ندارد، لکن برخی شاید توسعه فعلی را مدیون اقدامات او بدانند. در مجموع و در حال حاضر ارزیابی های آکادمیک -به ویژه یک مطالعه آکسفورد-با بررسی شاخص هایی مانند نظارت غیرنظامیان/آزادی های مدنی/حق رای/انتخابات قوای مجریه و مقننه حاکی است شیلی از 1945 تا 1972 دموکراتیک و از 1973 تا 1989 اقتدارگرا و از 1990 تا 2004 دموکراتیک بوده است که طبیعتا این روند دموکراتیک کماکان ادامه دارد.