کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، گذشته، حال و آینده!

گفتگو در باره کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران

وضعیت به روز شدن کتاب‌های کتابخانه دانشگاه تهران چه روندی را دنبال می‌کند؟ آیا دانشجویان می‌توانند به کتاب‌های روز دنیا در کتابخانه دسترسی داشته باشند؟
کتابخانه مرکزی دانشگاه، با کتابخانه‌های تابعه خود در دانشکده‌های مختلف، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های پایتخت، محل مراجعه هزاران دانشجویان در سطوح مختلف بوده و هست و همواره سعی در بروز کردن منابع خود داشته و دارد. به واقع، علاوه بر کتابخانه مرکزی، بسیاری از کتابخانه‌های تابعه در دانشکده‌ها نیز، کتاب‌های مورد نیاز خود را رأسا تهیه کرده و در اختیار دانشجویان قرار می دهند. البته به روز شدن کتابخانه ها، در طول سالهای گذشته، شدت و ضعف داشته و مع الاسف به خاطر دشواری‌های مالی دولت در سال‌های گذشته به کندی پیش رفته و سال به سال با افت مواجه بوده است. در حال حاضر تلاشمان این است تا در این زمینه متمرکز شده و با حمایت ریاست دانشگاه و معاونت پژوهشی، ضعف‌های گذشته را جبران کنیم که البته کاری سخت و هزینه‌بر و نیازمند توجه داخل دانشگاه و بیرون آن است. روشن عرض کنم این کار، یعنی تکمیل منابع کتابخانه، نیازمند حمایت مدیریت مالی دانشگاه از یک سو، و ایجاد انسجام بیشتر میان کتابخانه های تابعه با کتابخانه مرکزی برای داد و ستد بیشتر و ایجاد چرخه امانت کتاب به استادان و دانشجویان از سوی دیگر در این مجموع است. با این حال، توجه بیرون از دانشگاه و حمایت دلسوزان و حامیان علم و فرهنگ را نیز می طلبد. رسما عرض می کنم با منابع مالی موجود، امکان تحول و رشد و توسعه کتابخانه و مدرن شدن آن وجود ندارد و کتابخانه برای رسیدن به جایگاهی که به حق شایسته آن است، نیازمند توجه جدی و فوری داخل و خارج دانشگاه است. روشن است که نتیجه این امر، برای کل کشور و همه مردم بویژه نسل‌های آتی است و نباید به آن بی توجه بود.

اصلی‌ترین برنامه کتابخانه دانشگاه تهران برای استقبال بیشتر دانشجویان و شناختن این کتابخانه برای دانشگاه‌ها مطرح دنیا چیست؟

اهمیت یک کتابخانه و شناخته شدن آن برای دانشجویان، اعم از دانشجویان داخلی یا خارجی، به داشتن منابع غنی است، و می‌توان گفت کتابخانه مرکزی، به لحاظ سابقه، به مقدار قابل توجهی از این موقعیت برخودار است. سرمایه ای با بیش از 18 هزار نسخه خطی، هزاران نسخه چاپ سنگی و سربی، ده‌ها هزار کتاب قدیمی و با ارزش، کتابخانه مرکزی را از این حیث، در رتبه بالایی قرار می‌دهد. با این حال، معرفی این دارایی برای مراجعان، بسیار مهم است و مع الاسف این شهرت، در حد روش‌هایی که تا دو سه دهه قبل معمول بوده، خوب، اما طی سال‌های گذشته، وضع مطلوب و بروز نه از نظر منابع روز و نه ابزارهای فنی از قبیل نرم افزار خوب نداشته است. مهم ترین مشکل این است که دارایی علمی آن، به دلیل نبودن یک نرم افزار مناسب کتابداری، نتوانسته روی وبسایت عرضه شود. مشکلاتی از این دست کم نبوده و نیست و کتابخانه از آن رنج می‌برد. کتابخانه مرکزی داتنشگاه تهران، در صورتی که تمام دارایی خود را به صورت درست و کامل بشناساند و بتواند منابع خود را بروز کند، استعداد آن را دارد که همچنان کتابخانه بزرگی بشود. کتابخانه مرکزی، روزانه، پذیرای هزاران دانشجو است، که بیشتر این‌ها برای مطالعه به آنجا می‌آیند، و طبیعی است که از نظر بهره‌گیری از منابع آنجا، باید امکانات به گونه‌ای باشد که چندان نیاز به حضور فیزیکی نباشد. این در صورتی است که کتابخانه بتواند دارایی خود را به صورت دیجیتالی عرضه کند، کاری که در حال حاضر، امکانش در سطح کلان نیست و تنها به صورت موردی و با ابزارهای ساده انجام می‌شود.

آیا کتاب‌های کتابخانه در نسخه الکترونیکی منتشر می‌شوند و چند در صد کتاب‌ها دارای نسخه الکترونیکی هستند؟ آیا خودتان موافق انتشار حداکثری کتاب‌های الکترونیکی برای دانشجویان هستید یا خیر؟

دو نکته را در این باره باید عرض کنم. یکی این که در حد منابع موجود، بخش اندکی از آنها الکترونیکی شده که این عمدتا شامل خطی ها، بخشی از سنگی ها، و شماری از نشریات است، اما نکته دیگر این است که توجه داشته باشیم، در حال حاضر، بخش عمده استادان و دانشجویان، در پژوهش‌های خود از ای بوک و پایگاه های اطلاعاتی به هدف دستیابی به فایل های دیجیتالی از مقالات و متون استفاده می‌کنند، امری که در رشته‌های فنی و علوم پایه و پزشکی کاربرد بیشتری دارد، اما در علوم انسانی و اجتماعی نیز روز به روز در تزاید است. در این زمینه کتابخانه مرکزی فعال است. این مدل جدیدی از کتابداری است که سنتی‌ها کمتر به آن توجه دارند و کتابخانه از این جهت فعال است. در این زمینه تکیه اصلی روی معرفی این پایگاه‌ها، آموزش استفاده از آن‌هاست و سالانه میلیون‌ها مقاله از این پایگاه‌ها استخراج و استفاده می‌شود. طبعا بخشی از استادان و دانشجویان از کتاب‌های چاپی موجود در کتابخانه یا بیرون استفاده می‌کنند. در این زمینه، کتابخانه در تلاش است تا نیازهای آنها را برآورده کند. هم به وسیله آثاری که خودش در اختیار دارد، هم تهیه ای بوک از مآخذی که در نقاط دیگر است. این کاری است که در حال سیاست‌گذاری و تسهیل آن هستیم. این امر نیاز به تدارک زیرساخت‌های فنی دارد که مع الاسف در این زمینه، کاری انجام نشده و روش‌های بسیار ساده و قدیمی معمول است.

آیا کتابخانه دانشگاه تهران را می‌توان با کتابخانه‌های دانشگاه‌های مطرح مقایسه کرد و اینکه آیا با این مراکر تعامل دارند یا خیر؟

مقایسه کتابخانه مرکزی، با کتابخانه‌های مشابه آن در کشورهای همانند ایران، البته شدنی است. این کتابخانه با کتابخانه تابعه خود، بیش از یک میلیون کتاب دارد که رقم قابل ملاحظه ای است، به ویژه که بخش مهمی از این کتاب‌ها، به دلیل این که در طول هفت دهه تهیه شده، ارزش فوق العاده‌ای دارد. البته کتابخانه مرکزی اندکی بیش از چهارصد هزار مجلد (نزدیک 250 هزار عنوان) کتاب دارد که البته این شامل کتا‌ب‌های فهرست شده است، هرچند آن هست، بیش از این است، اما در مقایسه با کشورهای پیش رفته، ما از وضعیت خوبی برخوردار نیستیم. شاید یک دلیل آن این است که در سه دهه گذشته، بخش قابل توجهی از پول های فرهنگی و کتابی، صرف تأسیس کتابخانه های تازه ای مانند کتابخانه دایره المعارف شده است. نباید از این نکته غافل شد که کتابخانه مرکزی در میان نزدیک به چهل هزار دانشجو و در مرکز شهر است و بی توجهی به آن، می تواند آسیب های جدی به همراه داشته باشد. وضعیت گذشته باید جبران شده و همه ما به فکر نوسازی و غنی سازی آن باشیم.

به نظر شما برای برند کردن کتابخانه دانشگاه تهران به عنوان اصلی‌ترین کتابخانه دانشگاهی چه تدابیری را باید اندیشید؟

مهم ترین نکته این است که بینش ما نسبت به کتابخانه‌داری بروز شود. این قدم اوّل است، این که ما به دسترسی راحت تر مراجعین فکر کنیم، دست از خسّت برداریم و به سرعت انتقال معلومات و به در اختیار گذاشتن آن به دیگران بیندیشیم. نکته دیگر این است که از کارکرد کتابخانه در شرایط امروز دنیا با خبر باشیم، و در زمینه انتقال دانش، به شکل های مدرن اطلاع رسانی باور جدی داشته باشیم و برای آن هزینه کنیم. ما امروزه از فن آوری های جدید در حوزه انتقال دانش کمتر اطلاع داریم، و از تخصص لازم، و تخصیص منابع ضروری، در این زمینه شرایط خوبی نداریم. امروزه کتابخانه داری به سبک قدیم ممکن نیست، چنان که معلومات صرفا از طریق استفاده از کاغذ و قالب های فیزیکی کتاب نیست. کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، اندوخته زیادی دارد و گنجینه های با ارزشی در آن نگهداری می شود، اما در سالهای اخیر، نتوانسته است این دانش را با فن آوری های مدرن، در دسترس قرار دهد. کتابخانه با موزه فرق دارد. در حال حاضر کتابخانه های ما، در انتظارند تا کسی بیاید، کتابی بدست بگیرد و مطالعه کند. این بخشی از کارکرد یک کتابخانه است، بخش دیگر آن، آمادگی کتابخانه برای این است که بتواند همه کتابها را و دانش موجود در نقاط دیگر دنیا را، به داخل خانه مردم و لپ تاپ های آنها ارسال کند. در شرایط جدید یک کتابخانه، باید به کتابخانه های بزرگ دنیا متصل باشد، و بتواند داد و ستد کتابی و علمی داشته باشد. اینها، در قدم اول، نیازمند نرم افزارهای بروز است که امیدوارم در آینده نزدیک در این زمینه، از آنها برخوردار شویم.

درباره طرح وجین توضیح دهید که در حال حاضر اعمال می‌شود یا خیر؟

بحث وجین، نه تنها در کتابخانه مرکزی بلکه در بسیاری از کتابخانه‌های دیگر اعمال می‌شده و استدلال هم در اینجا، این بوده است که احتمال آسیب دیدن ساختمان کتابخانه با این بار سنگین هست. به طور معمول، بحث در دو جهت بوده است. یک وجود کتاب‌های تکراری، و دیگر، کتاب‌هایی که کمتر استفاده می‌شود. به نظرم، هر دو استدلال و طبعا وجین، کار اشتباهی بوده و باید این اصطلاح از ادبیات موجود در کتابخانه مرکزی حذف شود و قرار هم بر همین است. طبعا باید مشکلاتی که وجود دارد حل شود. به عبارت دیگر مهم این است که مسوولان دانشگاه کمک کنند و انبارهای خوبی را در نقاط نزدیک و حتی دور در نظر بگیرند تا ضمن رفع مشکل ساختمان، امکان حفظ گنجینه‌های مکتوب در آن‌ها باشد. اگر اینکار را نکنند، خطر برای ساختمان کتابخانه مرکزی، هم چنان وجود خواهد داشت و الزاما همه را به سوی وجین سوق خواهد داد. ممکن است در دوره مدیریت بنده، روش وجین اعمال نشود اما در دوره‌ای دیگر این کار صورت می‌گیرد. یک نکته مهم دیگر این است که حل نهایی این مشکل، به دیجیتالیزه کردن همه اندوخته‌ها یا دست کم غالب آن‌ها خواهد بود. اگر همه این آثار، دست کم آنها که قدیمی است و مشکل حقوقی ندارد دیجیتال شود، آن وقت می‌شود بخشی از کتاب‌ها را در انبارهای بزرگ نگهداری کرد. این طرحی نیست که الان اجرا شود، اما می‌تواند برای آینده نزدیک روی آن فکر کرد. باز هم تصریح می کنم، وجین نه برای ما و نه برای کتابخانه ای مانند کتابخانه ملی، کار درستی نیست، اما برای حل مشکل، باید برای نوسازی و استحکام ساختمان و تهیه بناهای دیگر از یک طرف، و دیجیتالیزه کردن کتاب‌ها از سوی دیگر فکری اندیشید. تکنیک جدید برای نگهداری فایل کتاب‌ها در یک فضای محدود، مشکل را حل خواهد کرد، به شرط این که درست به کار گرفته شده و برای آن هزینه شود.

گفتگو با ایبنا 16 آذر ماه 1396