دهان باز زمین از این همه بی مهری/ تغییر اقلیم، فرونشست زمین و آینده زیست در فارس

باران های سیل آسا پس از 10 سال خشکسالی بی رحم. همزمان، نوسان شدید دما. دو هفته پیش دمای هوا تا 9 درجه زیر صفر رفت، این روزها دمای هوا دوباره بالا آمده است. این البته جدای از افزایش یک درجهای دما در فارس در 60 سال گذشته است. افزایش دمایی البته بسیار بیشتر از آنچه جهان به صورت میانگین تجربه کرده است. این است که بسیاری میگویند، شرایط کنونی همه نشانه «تغییر اقلیم» در فارس است؛ البته با این تفاوت که در فارس بیش از اینکه عوامل طبیعی باعث این وضع شده باشد، عوامل انسانی در تغییر اقلیم یا دست کم در شدت گرفتن این بحران دخالت دارند.
تغییر اقلیم و بحران هایی که به دنبال می آورد
نزدیک به نیمی از جاده جهرم به شیراز تبدیل به بزرگراه شده است. در ورودی شهر جهرم، برای مسیر رفت از همان پل قدیمی استفاده می کنند و برای مسیر برگشت، پل تازه ای ساختهاند. پلی که در بارش های سیل آسای هفته پیش، شکست و فرو ریخت. شاید وضع دخالت انسانی در طبیعت فارس هم مصداق همین پل شکسته باشد. آخر آن قدر که اهالی این استان خود باعث آسیب پذیری فارس از بلایای طبیعی شده اند که این سرزمین ممکن است با یک باران به انواع بحران ها دچار شود. سیلهای هفته پیش البته اگر پس از یک دهه برداشت بی رویه آب و اجرای انبوه پروژههای انسانی ناسازگار با زیست بوم فارس رخ نمی داد، شاید بارانی بود از جنس همه باران هایی که در طول صدها سال گذشته در فارس باریده است. ضمن اینکه باید به یاد داشت که اگر به راستی تغییر اقلیم در استانی چون فارس رخ داده باشد، دیگر نمی توان هیچ برنامه ریزی برای آینده داشت چرا که معلوم نخواهد بود چه زمانی خشکسالی این استان را در بر می گیرد و چه زمانی باران می بارد تا بتوان آب را ذخیره کرد. این است که حتی معصومه ابتکار، رئیس سازمان محیط زیست کشور در یکی از پست هایی که در کانال تلگرام خود منتشر کرده، این وضع را نشانه تغییر اقلیم دانسته است. در فارس و جنوب کشور اما افزون بر نقش طبیعت در بروز تغییر اقلیم، نقش عوامل انسانی بسیار پررنگ می نماید. از فرونشست گسترده زمین در استان ما گرفته تا بروز پدیده توفان ریزگردها در اهواز. واقعیت هم البته این است که هر دو فاجعه، کار انسان است و نه طبیعت.این است که بسیاری از کارشناسان معتقدند که حتی اگر در بروز تغییرات اقلیمی، طبیعت نقش داشته باشد، آنچه آن را تبدیل به بحران کرده است، انسان است. درست مانند خشکسالی که پدیده ای است طبیعی و آن طور که عبدالکریم جامع، مدیرکل هواشناسی فارس به گزارشگر «خبرجنوب» می گوید، این استان در طی سالیان، دوره های متمادی خشکسالی را تجربه کرده است. البته هر بار در گذشته خشکسالی رخ داده، مردم اقدام به کاهش مصرف آب کرده و به ویژه زمینهای کمتری زیر کشت برده اند در خشکسالی اخیر که از سال 85 شروع شد و از قضا با سالهای فعالیت دولت های نهم و دهم همراه بود هر چه خشکسالی شدت می گرفت، تشویق دولت به کشت بیشتر محصولات پرآب بر همچون گندم افزایش می یافت. شاید به این خاطر که دولتمردان آن دولت ها فکرش را می کردند که به خاطر برخی سخنانشان واردات محصولات کشاورزی با دشواری روبرو شود و برای اینکه رای شان به خاطر کمبود کالاهای راهبردی همچون گندم در کشور کمتر نشود، کشاورزان استانِ کم آبِ فارس را تشویق به کشت بی رویه محصول پرآب بر گندم کردند و کشاورزان هم البته این تشویق را پذیرفته اند. و مگرنه اینکه رئیس سازمان جهاد کشاورزی دولت دهم تا واپسین لحظه فعالیت «از افتخار اول بودن در تولید گندم کشور» سخن می گفت. این است که اکنون دکتر مهرداد زمان پور، رئیس اتاق فکر محیط زیست فارس به گزارشگر «خبرجنوب» می گوید: «از 10 هزار سال پیش که آخرین یخبندان زمین تمام شده تا به امروز دما به شکل قابل توجهی افزایش یافته است که این نشانه تغییر اقلیم است. شکل این تغییر اقلیم در استان هم به صورت کاهش بارش هاست. این است که بحرانی که بیش از همه از تغییر اقلیم در فارس رخ می دهد، محدودیت هرچه بیشتر منابع آب است».
به باور زمان پور، در این شرایط چاره ای نیست جز اینکه خود را با شرایط تازه هماهنگ کنیم. پیش و بیش از همه البته مصرف آب باید کاهش پیدا کند. بحرانی که خود عامل صدها بحران دیگر به شمار می رود؛ از جمله فرونشست گسترده زمین در جای جای فارس و بحران ریزگردها در خوزستان.
ریزگردها از کجا می آیند؟
مگر می شود کسی نداند ریزگردهای اهواز از کجا میآید؟ واقعیت این است که عراق و ترکیه سدهای بسیاری بر روی دو رود دجله و فرات ساخته و پایین دست را تبدیل به شوره زار کرده اند. در ایران هم همین طور. سدهای بسیاری بر روی رودهای استان خوزستان ساخته شده و از تالاب ها، کانون های داخلی ریزگرد ساخته اند. اکنون تاوان این سیاست های اشتباه در توسعه پروژه های عمرانی ناهمساز با اقلیم این منطقه را مردم بی گناه خوزستان می پردازند. در فارس هم البته سیاست های مشابهی در پیش است. نه تنها ساخت سد درودزن یکی از عوامل خشکیدن پایین دست - یعنی دریاچه های طشک و بختگان- به شمار میرود بلکه نگرانی از این است که مهارلو هم با ساخت سد تنگ سرخ به همین حال و روز دچار شود. چه اینکه هم اکنون انتشارات گیتاشناسی به عنوان یکی از بزرگترین و معتبرترین انتشارات جغرافیایی ایران و خاورمیانه، دریاچه های طشک و بختگان را نه دریاچه بلکه شورهزار نامیده اند. اما تا اینجای کار بزرگترین بحران متاثر از تغییر اقلیم در فارس، فرونشست زمین است. فرونشست زمین به خاطر برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی رخ داده و دست کم یک روستا را تخلیه کرده است؛ روستای دیندارلو در فسا. با این حال حجم فرونشست ها و ایجاد فروچاله ها در فارس بسیار گسترده تر از دیندارلو بوده و به باور رئیس مرکز مطالعات زمین شناسی و مطالعات معدنی جنوب کشور، «چون این فروچاله ها در نقاط مسکونی رخ نداده، چندان مورد توجه قرار نگرفته اند». آن طور که کیومرث یوسفی می گوید؛ بزرگترین فروچاله خاورمیانه در روستای ایج در استهبان ایجاد شده است؛ او میگوید: «بزرگترین فروچاله ايران در ایج ایجاد شده است. افزون بر این ما شاهد فرونشست گسترده زمین در دشت های مرودشت، داراب، فسا و... هستیم و این فرونشست ها تنها به دیندارلو خلاصه نمی شود. ایجاد همه این فروچاله ها و فرونشستها برداشت بی رویه آب و خالی شدن آبخوان هاست».
اینک اما پرسش این است که اگر چنین است، چرا در شهری چون جهرم که عمق چاه ها به 600 متر رسیده است فرونشست زمین رخ نمی دهد؟ یوسفی میگوید: «به این خاطر که استثنائا در جهرم از سازندهای سخت برداشت آب صورت میگیرد».فرونشست زمین، بیبازگشت است. یعنی وقتی سفرهها خالی شود و لایه های زمین روی هم بنشیند، دیگر امکان ذخیره آب در آنها باقی نمی ماند. آیا این هم به این معناست که دیگر از این بارش ها برای منابع زیرزمینی امیدی نیست؟ به باور رئیس مرکز مطالعات زمین شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور باران های اخیر مشکلی را حل نمی کند اما دست کم آب در نقاطی که دارای سازندهای سخت هستند و ریزش زمین در آنها به ندرت شکل گرفته، ذخیره میشوند. یوسفی در عین حال میگوید: «مشکل این است که این آب را برای کشاورزی استفاده می کنند در حالی که چنین آبی تنها باید برای شرب مورد استفاده قرار بگیرد».
هفته پیش و پس از بارشهای اخیر، زمین حتی در دل شهر شیراز، یعنی در خیابان زند باریک دهان باز کرد؛ فروچالهای به بزرگی یک ساختمان. این یعنی حتی قطب های جمعیتی از بحران های زیست محیطی در امان نیستند. در روزگاری اما از بحران ها در فارس خبری نبود و این استان یکی از سرسبزترین استان های ایران بوده است. چه اینکه امروز هم فارس بزرگترین ذخیره گاه جنگلی ایران به شمار می رود؛ اگرچه جنگل هایش به تراکم جنگل های شمال کشور نیستند. با این همه، با حجمی از تخریب که این روزها در این ذخیره گاه طبیعی رخ می دهد شاید در آینده نه چندان دور چیزی از طبیعت استان چهار فصل فارس نماند، اگر انسان دخالتهایش در طبیعت را کم نکند.

۴۸