محمدامین آهنگری: ماهواره‌های دانشگاهی، در بسیاری از کشورهای دنیا برای آموزش نیروهای ورزیده و تأمین منابع انسانی بخش فضایی انجام می‌شوند. در کشور ما نیز دانشگاه‌ها، مسافرینی بودند که از میانه راه به کاروان توسعه فضایی کشور پیوستند؛ با این تفاوت که موضوع ساده آموزش توسط پروژه ماهواره‌های دانشگاهی پس از مدتی از مسیر اصلی خود خارج و به حاشیه کشیده شد و این امر نقدهای فراوانی را از سوی کارشناسان به دنبال داشت.
قرار بود چه شود؟
بسیاری از کارشناسان بر این باورند که پروژه‌های ماهواره‌های دانشجویی از ابتدا نه با هدف ساخت یک محصول صنعتی و تجاری، بلکه به‌منظور آموزش نیروها و ایجاد ساختارهای قدرتمند پژوهشی در دانشگاه‌ها تعریف شده بودند؛ چراکه دانشگاه‌ها همواره بستری مناسب برای پرورش نیروهای متخصص و جایگاهی برای رشد ایده‌های جدید بوده‌اند. علاوه بر این دانشگاه‌ها محل رجوع صنعت برای یافتن پاسخ‌های نوآورانه به مشکلات هستند چراکه خلاقیت و پویایی جاری در دانشگاه نقشی خاص برای این نهاد تعریف می‌کند که بسیاری معتقدند نه‌تنها قابل تعویض با نقشی دیگر نیست بلکه تعویض آن موجب از میان رفتن ظرفیت‌ها و توانمندی‌های دانشگاه‌ها می‌گردد.
همان‌طور که در بسیاری از کشورهای پیشرفته، دانشگاه‌ها نیز به ساخت ماهواره اقدام می‌کنند و حتی در ایالات‌متحده برنامه‌ای تحت عنوان نانوماهواره‌های دانشگاهی از سال ۱۹۹۹ / 1378 در حال اجراست اما این ماهواره‌ها بسیار کم‌هزینه و کوچک بوده و تنها با هدف تربیت نیروی انسانی زبده برای صنایع یا بررسی ایده‌های جدید مانند ساخت ماهواره با کمک رایانه قابل‌حمل اجرا می‌شوند. این‌گونه فعالیت‌ها توسط دولت‌ها به‌خوبی حمایت می‌شوند. همچنین بسیاری از شرکت‌ها برای توسعه و بهبود زیرسامانه‌های خود از دانشگاه‌ها کمک می‌گیرند.
اما چه شد؟
تربیت نیروهای ورزیده برای بخش فضایی کشور همان‌طور که گفته شد از اهداف اصلی پروژه‌های دانشگاهی بود، اما نگاهی به لیست حضوروغیاب دانشجویانی که طی این پروژه‌ها آموزش دیده و متخصص شدند نشان می‌دهد اکثریت آن‌ها هم‌اکنون در خارج از کشور هستند و تعداد قلیلی جذب بخش فضایی کشور شده‌اند. این حجم عظیم مهاجرت متخصصین چنان بوده است که می‌توان گفت دانشگاه‌های ایرانی را به مراکز رایگان تربیت نیرو برای خارجی‌ها بدل کرده است. البته این موضوع اختصاص به بخش فضایی ندارد اما ازآنجاکه هدف این گزارش بررسی تلاش‌های دانشگاهی در عرصه فضا است این قسمت زیر ذره‌بین قرار گرفته است.
ایجاد ساختارهای پژوهشی هدف اصلی دیگری بود که در هیاهوی تبلیغات دستاوردها گم شد و اساساً فراموش شد که نقش دانشگاه ساخت ماهواره صنعتی و کاربردی نیست. به همین دلیل تولید محصول، محور کارهای دانشگاه قرار گرفت و همین موضوع باعث شد که دانشگاه‌ها برنامه‌ریزی خود را در این راستا قرار دهند که به هر ترتیب محصولی قابل عرضه با کمترین هزینه برای سازمان فضایی ایران تولید کنند. چنین شد که بودجه‌ها به‌جای اینکه صرف توسعه ساختار برای نگهداشت دانش و منابع انسانی شود، صرف خرید قطعات و سفارش ساخت به شرکت‌های رنگارنگ و غیره شد.
در این میان باوری ایجاد شد که دانشگاه‌ها نقشی محوری در عرصه ساخت ماهواره‌های صنعتی و تجاری دارند که این باور منجر به تصویب چند پروژه از سوی برخی نهادها و ایجاد آشفتگی در مسیر حرکت دانشگاه‌ها و موازی‌کاری بین نهادها شد.
متهمین ردیف اول
واگذاری طرح کلان ملی طراحی و ساخت سفینه حامل موجود زنده، توسط شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) به دانشگاه امیرکبیر را می‌توان یک گام بزرگ در راستایی نامناسب ارزیابی کرد. این طرح در حالی به این دانشگاه واگذار شد که پژوهشکده سامانه‌های فضانوردی سازمان فضایی با ساخت کاوشگر پیشگام و ارسال غرورآفرین موجود زنده به فضا موفقیت درخوری کسب کرده بود.
شورای عتف همچنین طرح کلانی تحت عنوان طراحی و ساخت منظومه ماهواره‌ای را در آخرین روزهای عمر دولت دهم تصویب کرد که به‌موجب آن، کار ساخت ده ماهواره به دانشگاه‌های امیرکبیر، علم و صنعت و تهران واگذار شد. این پروژه نیز از موارد عجیبی بود که بدون پشتوانه سیاست‌های بالادستی و با فوریتی شگفت‌آور تعریف و واگذار شد.
سایه‌های تردید
فاصله گرفتن دانشگاه‌ها از اهداف اولیه پروژه‌های فضایی دانشگاهی موجب به حاشیه کشیده شدن این پروژه‌ها شد که انتقادات فراوانی را به دنبال داشت. دولت جدید نیز با کاهش بودجه‌های این طرح‌ها عملاً بازخورد منفی خود را به وضعیت موجود آشکار کرد و به نظر می‌رسد ادامه این وضع تردیدهایی را برای مسئولین بلندپایه کشور به جهت ادامه حمایت از پروژه‌های دانشگاهی به وجود آورده است.
اکنون که تردیدها بر پروژه‌های دانشگاهی سایه افکنده است باید پرسید آیا آتش گناه مجریان را باید دامن‌گیر اصل تعریف ماهواره‌های دانشجویی انداخت. پاسخ به این سؤال تنها با نگاهی خارج از غبارهای حاشیه‌های ایجادشده ممکن است.
5353
نظر شما