روزنامه اعتماد/ سخنرانی دکتر کیهان برزگر در جلسه مشترک پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه-انجمن علوم سیاسی ایران و مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه ترکیه، مورخ 7 اردیبهشت ماه 1394
سه نكته براي فهم مسائل استراتژيك منطقه اي حايز اهميت است: نخست- شيفت از سياست مبتنی بر هويت (identity politics) به سياست امنيت كشورها (state's security) است. در يك نگاه كلي به تحولات استراتژيك در منطقه خاورميانه بايد گفت كه تغيير اصلي در ماهيت "دولت" به خصوص در جهان عرب و نگاه به مساله منافع كشورها اتفاق مي افتد. البته اين تغيير از يك دولت به دولت ديگر از لحاظ ویژگی های تاريخی و هويتی، روابط سنتي منطقه اي و خواسته هاي سياست داخلي کشورهای منطقه متفاوت است.
تغييرات در ماهيت دولت در جهان عرب، پويايي هاي جديدي را وارد روابط استراتژيك ايران و تركيه كرده است: خطر به هم ريختن مرزهاي سياسي، ظهور پديده داعش (دولت اسلامي) و افزايش فضاي خشونت و ترور كه همگي به نوعي به مسائل ثبات منطقه اي و اقتصاد و توسعه سياسي مربوط مي شوند، خود نوعي دولت گرايي statism) ) جديد مبتني بر همكاري هاي منطقه اي را شكل داده اند كه ويژگي اصلي آن بازگشت به اصول دولت از جمله ضرورت برقراري ثبات و امنيت است.
در اينجا، كشورهايي موفق ترند كه دولت (state ) و نهادهاي بروكراتيك قوي تري دارند- مثل ايران و تركيه- اين كشورها به همان اندازه نقش بيشتري در تحولات استراتژیک منطقه ايفا خواهند كرد. بنابراين شايد لازم باشد كه روش تحليل مسائل منطقه اي از شكل سنتي سياست هويتي مثلا رقابت شيعه و سني به تحلیل مبتنی بر منافع state تغيير يابد كه روش مطمئن تري از رفتار دولت ها در منطقه مي دهد.
مثلا: حضور ايران در عراق در اثر ظهور داعش بيشتر ناشي از نگراني از فروپاشي state عراق است تا حمايت از شيعيان يا كردها. يا عملكرد تركيه در كوباني ناشي از نگاه امنيت ملي تركيه به مساله است تا مساله و سياست هويتي. اين تحول خود ايران و تركيه را وارد همكاري هاي دوجانبه و چندجانبه منطقه اي خواهد كرد.
دوم- مساله تداوم (consistency) در سياست منطقه اي ايران و تركيه است. مساله تداوم در سیاست خارجی کشورها تا حد زيادي به تقاضاها و ظرفيت هاي سياست داخلي كشورها در ورود به مسائل منطقه اي مربوط مي شود. ايران و تركيه هم از اين امر مستثني نيستند. اما در مورد اين دو كشور اين مساله تا حدودي فرق مي كند. حضور فعال سياسي ايران در مسائل منطقه اي در عراق، سوريه، يمن بيشتر به اين دليل است كه سياست داخلي ايران به نوعي طرفدار حضور فعال ايران در مسائل منطقه اي به دلایل مربوط به تامين امنيت ملي، منافع ژئوپولتيك يا افزايش نقش است. يعني موضوع نه از زاويه صرف ائتلاف سازي با دوستان منطقه اي، مسائل ایدئولوژیک، يا اهميت قدرت بازدارندگي ايران، يا مهار قدرت هاي بيگانه و غيره بلكه از زاويه ظرفيت هاي داخلي در ايران هم است كه منجر به تداوم در سياست خارجي و منطقه اي ايران مي شود.
مثلا حضور در عراق براي حفظ امنيت ملي، حضور در سوريه براي حفظ منافع ژئوپولتيك و در يمن براي تقويت رويكردهاي مستقل در جهان عرب است كه مي تواند مبنايي براي گسترش همكاري هاي منطقه اي باشد. اما در مورد تركيه اين اصل تا حدودي متفاوت است، يعني سياست داخلي تركيه خود محدوديت هاي زيادي براي حضور فعال دولت تركيه در مسائل منطقه اي و به تبع آن تداوم در سياست منطقه اي تركيه به همراه مي آورد. نهادهاي بروكراتيك تركيه چندان خواهان حضور آشكار اين كشور در مسائل منطقه اي نيستند. چون با اصل ميانجيگري سنتي ترکیه در مسائل خاورمیانه، ثبات و رشد اقتصادي این کشور و غيره در تضاد است. يعني تداوم در سياست خارجي ترکیه به نوعي به تقاضاهاي سياست داخلي ارتباط مي يابد.
به عبارت ديگر، عدم تداوم سياست تركيه در نزديكي به ايران- مثل سياست اخير اردوغان در مورد يمن که به نفع عربستان در ابتدا عمل کرد- الزاما استراتژيك نيست و كوتاه مدت است. اين گونه هم ديديم كه با حضور وی در ايران و ملاقات صميمانه با دكتر روحاني و تاكيد بر ضرورت همكاري منطقه اي عوض شد.
سوم- اهميت استراتژي فزاینده "همكاري منطقه اي" در سياست منطقه اي ايران است. ايران ثبات استراتژيك را در تقويت همكاري هاي نزدیک منطقه اي مي بيند، نه الزاما همكاري نزديك با امريكا و غرب. اين خود زمينه خوبي براي همكاري ايران و تركيه است. استراتژي همكاري منطقه اي ايران در درجه اول مبتني بر: پيروي از رويكردهاي مستقل و حمايت از دولت هاي "فراگير" است كه بر اساس واقعيت هاي سياست داخلي كشورها و تقاضاهاي مردمي- ملي شكل مي گيرد. چون ماهيت دولت همان گونه كه در ابتدا گفتم در حال تغيير است. مثلا بر خلاف بحث غالب، رويكرد ايران در يمن الزاما بر مبناي توازن قدرت عربستان در منطقه نيست. بلكه حمايت از يك حكومت مستقل و فراگير است كه بتواند به نفع همكاري هاي منطقه اي عمل كند و همزمان منافع عربستان را هم در نظر بگيرد. بر اين اساس است كه ايران به دنبال راه حل عراقي/ راه حل يمني/ راه حل سوري/ راه حل مصري است.
در درجه دوم، ايران سعي دارد به گونه اي عمل كند كه بين منطقه و غرب قرار نگيرد. يعني نزديكي با غرب به بهاي روابط منطقه اي يا تركيه نيست يا برعكس، هر دو جايگاه خود را دارند. شايد مفهوم تعادل در سياست منطقه اي ايران (دولت روحاني) دقيقا بر همين مبنا است كه چگونه ايران با غرب و منطقه همزمان روابط داشته باشد. غرب از جنبه ماترياليستي و تكنولوژي و سرمايه مهم است. همزمان منطقه از لحاظ هويتي- تاريخي و سیاسی و امنیتی به اصطلاح خاص گرايي دولت در ايران براي افزايش نقش و مهار تهديدات (يعني برقراری ثبات استراتژيك) مهم است.
در درجه سوم، اينكه ايران خواهان پرهيز از ورود به ائتلاف هاي جاري است كه مي تواند بين دولت ها و ملت های منطقه قرار گيرد. مثل ائتلاف بين المللي به رهبري امريكا عليه داعش، يا ائتلاف به اصطلاح سني ده كشور عربي در يمن. چون مفهوم اينگونه ائتلاف سازي در منطقه دچار چالش جدي است. اگر اينگونه به مسائل استراتژيك در منطقه نگاه كنيم، پويايي هاي استراتژيك در منطقه، ايران و تركيه را به سمت رويكردهاي مستقل و همكاري هاي منطقه اي سوق مي دهد. ادغام اقتصادي دو كشور تنها اين همكاري را تكميل مي كند.
نكته آخر اينكه: روابط ايران و تركيه هرگز نبايد از زاويه اصل توازن قوا (يعني ٤٠٠ سال توازن قدرت) سنجيده شود كه يك مدل تحلیل قديمي است، بلكه بايد از زاويه همكاري و دستيابي به امنيت جامع در منطقه بررسي شود كه خود از امنيت دولت مي گذرد و با موضوع ضرورت برقراري ثبات در منطقه ارتباط مي يابد. این مساله براي رشد اقتصادي و سياسي اين دو قدرت منطقه اي كليدي است. تنها در اين صورت است كه روابط استراتژيك ايران و تركيه در پرتو تحولات منطقه اي به خوبي مي تواند ارزيابي شود.
منبع: روزنامه اعتماد/ 9 اردیبهشت ماه 1394
نظر شما