سوگسرایان و سوگنوازان موسیقی لرستان را شوخی نپنداریم

فرید رحمتی- سوگواره اي با هدف اجراي مقام هاي مختص به سوگ و سوگ سرايي در موسيقي استان لرستان؛
در لغت نامه دهخدا معني واژگاني سوگ به شرح ذيل آمده است:
مصیبت . غم . ماتم . اندوه . ماتم .به خلاف سور.
معني واژگاني مقام نيز در منابع مختلف به شرح ذيل آمده است:
مقام در واقع مجموعهٔ نغمه‌هایی است که تحت فواصل مشخص و از پیش تعیین‌شده سازمان یافته‌اند. مفهوم مقام در موسیقی مناطق ايران، با مفهوم مد در موسیقی یونان باستان نزدیکی دارد و برخی آن را با راگا در موسیقی هندی و پاتت در موسیقی جاوه و....مرتبط دانسته‌اند.
پس مي توان دريافت كه مفهوم برگزاري سوگواره موسيقايي لرستان بر اجراي مقام هاي موسيقي دلالت دارد كه به شكل هاي مختلف سازي و آوازي و با بهره گيري از ادبيات شفاهي و كلامي و بر پايه اكسنت ها و لهجه هاي خاص گفتاري در موسم سوگواري در اقوام مختلف لرستان برگزار مي گردد.

پس شما مخاطب گرانقدر را به اين مهم توجه مي دهم كه نه عنوان برنامه و نه محتوي آن مبين اجراي آيين هاي سوگ در لرستان نبوده است كه آيين هاي سوگ در لرستان خود مجالي مي خواهد دراز دامن و فرصتي مغتنم و شرايط و لوازمي خاص كه در حوصله اين مقال نمي گنجد و حقير هم با اندك توشه و بضاعتم هيچگاه به خود اجازه ورود در اين حوزه كاملا تخصصي را نمي دهم كه آب در هاون كوبيدن است و محيط به كفچه پيمودن و به تعبير انگليسي.

آنچه كه در برگزاري اين برنامه قابل توجه و در خور تقدير است از چندين نظرگاه شايان ذكر و منحصر بفرد و ممتاز است.
همانطور كه مستحضريد مقام مور در موسيقي سوگ لرستان از مقام هاي ممتاز، متشخص و معتبر است كه بويژه بانوان هنرمند و سوگسراي لرستان و به طورمشخص در حوزه اقليمي لك نشينان با بهره گيري از ناب ترين اشعار ملازم و به شيوه اي كاملا هماهنگ در رثاي عزيزان از دست رفته اجرا مي شود. از طرفي هماهنگي و به زبان علمي موسيقي (آنسامبل: Ensemble) بانوان گرانقدر لرستان در اجراي اين مقام به گونه اي است كه هر صاحب ذوقي را متحير و مبهوت مي سازد و از طرف ديگر انتخاب اشعار و كلام ملازم اين مقام توسط بانوان بزرگوار لرستان، خودمحل توجه است.

در اجراي مقام مور توسط بانوان، ويژگي ها و خصوصيات انساني مورد توجه و منطبق بر ارزش هاي هر فرهنگ و خرده فرهنگ متوفي، بيان و برشمرده مي شوند و حتي گهگاه براي جلب توجه بيشتر، همزاد پنداري و ايجاد فضاي حسي و عاطفي بيشتر در مراسم، در برشمردن و بازنمايي شخصيت متوفي، غلو هم به كار مي رود كه اين بازنمايي غلو آميز در ايجاد اتمسفر و فضاي همزادپندارانه، خود هنري ارزشمند و در وراي آن فلسفه اي بس دراز دامن نهفته است. حضور دو بانوي گرانقدر بر روي صحنه و اجراي زنده مقام مور، كه هم پاسداشت بانوان و مادران نيك سيرت بود و هم تلاشي ستودني در حفظ و حراست از اين مقام، قابل ستايش است.

حضور شخصيت هاي برجسته علمي، سياسي و هنري همچون استاد ايرج رحمانپور، استاد سيد سيامك موسوي، استاد محمدرضا درويشي، دكتر خجسته پور و ...كه با استقبال و گشاده دستي، صبر و متانت در اين برنامه حضور يافتند نيز خود مهر تاييدي است بر نيك دانستن و نيك پنداشتن برگزاري اين برنامه. حضورچشمگير به دور از انتظار مخاطبان مشتاق و مردم بزرگ انديش كه از سويداي جان، دل در گرو فرهنگ و هنر خود دارند و هيچگاه هنرمندان خود را تنها نمي گذارند نيز محل توجه و موجب انبساط خاطر است. حضور تحسين برانگيز سوگسرايان، سوگنوازان و هنرمندان عزيز از نقاط مختلف لرستان كه موجب شد برنامه تا پاسي از شب به درازا بيانجامد نيز از ديگر نكات مورد توجه بود. برخورد علمي با برنامه و اجراي برنامه توسط مجري كارشناس و برخوردي بزرگمنشانه و بزرگوارانه در استقبال و بدرقه هنرمندان سوگسرا و سوگنواز از بدو ورود ايشان بر روي صحنه تا پايان از سوي دكترسيدسيامك موسوي بسيار قابل ستايش است. اجراي تحسين برانگيز موسيقي و سخنراني بسيار زيبا و تاثير گذار استاد ايرج رحمانپور كه مفاهيم عميق سوگ و سوگسرايي را با زباني از بن جان و صميمي براي مردم پاك نهاد و هنر دوست، تشريح نمودند بسيار تا بسيار مورد توجه قرار گرفت.

سخنراني استاد محمدرضا درويشي از هنرمندان مطرح موسيقي كشور كه عمر پر بار خود را صرف پژوهش و مطالعه موسيقي مناطق و اقوام مختلف كشور نموده و كتب، مقالات و آثار موسيقي ارزشمند و ذيقيمت ايشان با بزرگاني همچون استاد محمدرضا شجريان، شهره خاص و عام است. ايشان در بخشي از سخنراني خود در خصوص سوگ و سوگ سرايي در موسيقي لرستان، شايد با ذهنيتي كاملا متفاوت با عنوان و محتوي برنامه، اجراي مقام هاي موسيقي سوگ بر روي صحنه را شبيه به شوخي دانستند.كه ذكر نكاتي چند در اين خصوص ضروري به نظر مي رسد. همانطور كه ذكر شد، اين برنامه به طور خاص اجراي مقام هاي موسيقي سوگ در لرستان بود نه آيين هاي سوگ كه حتما شرايط، فضاسازي، صحنه آرايي و ملزومات خاص خود را طلب مي كند البته منطبق بر امكانات، مقدورات و بسياري از مولفه هاي متعدد فرهنگي، اجتماعي و انطباق آيين و كاركردهاي آن بر تحولات اجتماعي و انساني. پرواضح است كه هر مخاطبي هم می تواند از منظر خود به داوري و قضاوت در هنرهاي زيبا و به تعبير فلسفي كانت، امور زيبا، امور والا بپردازد. همان مفهومي كه با عنوان" استتيك" به معناي شناسايي زيبايي در سومين نقد كانت در كتاب "سنجش نيروي داوري" مطرح شده است. ولی ضمن احترام به جایگاه بلند هنری استاد ارجمند محمدرضا درویشی و همچنین آیین وران و هنرمندان آیینی و تاکید حقیر بر لزوم وفاداری به آیین ها و تلاش برای حفظ محتوی آیین ها، ذکر این نکته لازم است که آیین های سوگ هم در لرستان ارتباطی تنگاتنگ و کارکردی با متن و بطن زندگی مردم دارند و به عبارتی آیین های سوگ عجین با زندگی مردم است و سوگواری بخشی مهم و جدا ناشدنی از زندگی روزمره لرستان است.

همانگونه که در مسیر تحولات اجتماعی و فرهنگی، زندگی و سایره پدیده های انسانی و اجتماعی دستخوش تغییراتی غیر قابل انکار می گردند، سوگ و سوگواری، مراسم و ملزومات آن نیز ضمن تاکید بر حفظ محتوی واصالت ها، دستخوش تغییرات و تحولاتی شکلی و ساختاری خواهد بود. بنا براین توقع اجرایی نمودن آیین های سوگ و ملزومات آن با تمامی ظرافت ها، مختصات و زیبایی شناختی آن به همان صورت که در بطن و متن زندگی مردم جاری است، روی صحنه سالن اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی لرستان، توقعی است که کمی سختگیرانه و به دور از مقدورات به نظر می رسد. حال آنکه هدف مترتب و طراحی شده برای اجرای برنامه سوگواره، صرفا اجرای مقام های موسیقی سوگواری بود. و نیز باید توجه داشت که یکی از اهداف برگزاری برنامه هایی از این دست روی صحنه باز هم ضمن تاکید بر حفظ اصالت ها، اقدامی است نمادین تا نسل امروزی که در برابر طوفانی از رسانه های گوناگون قرار دارند و هویت و اصالت آنان دستخوش تغییر است، با اینگونه آداب و سنن بیگانه نگردند. از طرفی ترجمان این گونه توقعات و تصورات کمی سختگیرانه در اجرای برنامه های فرهنگی هنری، یعنی توقع توقف لرستان و مولفه های فرهنگی آن در تاریخ، یعنی توقف لرستان در تصوراتی از این دست که مختصات فرهنگی لرستان صرفا در زندگی در سیاه چادر و به صورتی کاملا بدوی و عاری از هر گونه تحول و پیشرفت دیده می شود. یعنی توقع اینکه لرستان و مختصات فرهنگی آن را به همانگونه که در موزه های تاریخی عرضه می شود، تصور کنیم. حال آنکه واقعیات کنونی فرهنگی لرستان، به هیچ روی توقف در تاریخ، زندگی در سیاه چادر و یا موزه پنداری را بر نمی تابد.

نکته قابل توجه دیگر نیز که استاد ایرج رحمانپور به درستی به آن اشاره داشتند و در طی سالیان اخیر تلاش و توجه ایشان و سایر دلسوزان و فعالان فرهنگی بر آن معطوف بوده این است که مقام های موسیقایی همچون هوره و مور با تحولات و تغییرات در مولفه های فرهنگی همچون لباس، نوع زندگی و...، باز هم در متن و بطن زندگی مردم بمانند و نه تنها فراموش نشوند بلکه در مسیر این تحولات، همچنان مستحکم و قابل استناد و ارجاع باقی بماند. پس توقع اجرای مقام هوره و مور صرفا توسط افرادی با لباس های موزه ای و با همان قاموس زندگی سیاه چادری لرستان هم تصوری به دور از واقعیات کنونی لرستان است و نباید پنداشت که اگر هنرمندان یا آیین ورانی با مثلا کت و شلوار به اجرای این مقام ها بپردازند، به این مقام ها به دیده شوخی نگریسته اند.

در پایان ضمن تقدیر و سپاس صمیمانه از دکتر حمیدرضا حنان مدیر کل فرهیخته فرهنگ و ارشاد اسلامی لرستان، انجمن موسیقی لرستان و همه انجمن های فرهنگی هنری که با حضور فکری و معنوی خود؛ امکان برگزاری اینگونه برنامه های ناب و فاخر فرهنگی را ایجاد نموده و می نمایند ذکر این نکته لازم است که همواره اجرای برنامه های فرهنگی هنری به صورت زنده همراه با نقصان ها و اشکالات غیر قابل انکاری است که این برنامه همه از این اصل کلی مستثنی نخواهد بود.

46