«داعش» یا «دولت اسلامی عراق و شام» یکی از نام هایی است که طی ماه های اخیر بیش از هر گروه و بازیگر غیررسمی دیگری در خاورمیانه نامش نه تنها در عراق و شام بلکه در میان رسانه های منطقه ای و بین المللی شنیده می شود. نوشتار پیش رو ضمن بررسی چگونگی تشکیل این گروه، نحوه عضو گیری، وضعیت عمومی و فعلی اش در کشورهای عراق و سوریه، به بررسی چشم انداز آتی تقابل آن با رقبای مختلفش در هر دو کشور خواهد پرداخت.
داعش؛ تشکیل در عراق ریشه در افغانستان
زمان تاسیس داعش به یک دهه پیش تر از امروز و مکان آن را به سرزمین عراق منصوب می کنند؛ جایی که ابومصعب الزرقاوی از رهبران القاعده، با ورودش به عراق رسماً از تاسیس گروهی سفلی – جهادی بنام «جماعت توحید و جهاد» خبر داد. در این زمان بیش از یکسال بود که نظام بعثی تحت امر صدام حسین با حمله ایالات متحده آمریکا و متحدینش سقوط کرده بود و پل برمر آمریکایی حکومت دو ساله و موقتش را در این سرزمین دائر کرده بود. عراقی بحرانی و کاملاً در حال گذار و بی ثبات، درست به مانند آنچه که از سال 2001 با حمله آمریکا به افغانستان رخ داده بود و همچنان ادامه داشت (و دارد). لذا القاعده -که هدف اعلامی آمریکا به افغانستان خطاب شده بود- سعی بر واکنشی متقابل و ایجاد جهادی همه جانبه با این کشور در سراسر خاورمیانه و هر جای دیگری که آمریکایی ها حضور داشتند، داشت. القاعده ای که در دهه 1980 میلادی و عمدتاً تحت تاثیر دو عامل ایجاد، تقویت و حیات یافته بود نخستین آنها حمله شوروی به افغانستان بود و دومین آنها تاثیر پذیری رهبرانش از وقوع انقلاب اسلامی در ایران بود. هرچند در دهه 80 میلادی القاعده تحت حمایت مستقیم آمریکا و متحدین منطقه ای اش برای تنگ کردن عرصه بر شوروی بود در نیمه دوم دهه 1990 نیز این گروه با نوعی سکوت قابل تامل آمریکایی ها و حمایت آشکار پاکستانی ها، دوشادوش گروه طالبان توانست در تسخیر بخش عمده این کشور و برپایی حکومت اسلامی طالبان نقش قابل توجهی را ایفا کند.
اما پس از واقعه 11 سپتامبر دست کم در ظاهر امر این گروه رادیکال اسلامی در مقابل متحد و حامی پیشین اش یعنی آمریکا قرار گرفته است. گروه «جماعت توحید و جهاد» دو سال پس از تشکیل به «دولت اسلامی عراق» تغییر نام دادند و در این سال درگیری های آنان با آمریکایی ها و دولت مرکزی عراق بسیار شدیدتر از قبل شد و این وضعیت نسبتاً تا اواخر سال 2008 ادامه یافت تا اینکه با حملات گسترده تر ارتش آمریکا و تقویت نیروهای تازه تاسیس نظامی و امنیتی عراق، تنی چند از رهبران آنها از جمله زرقاوی (2006)، ابی عمر البغدادی (2010) و ابی حمزه المهاجر (2010) کشته شدند.
روند تضعیف دولت اسلامی عراق در سال 2011 نیز ادامه پیدا کرد اما در پایان این سال که مصادف با خروج تمامی نیروهای نظامی و رزمی آمریکا در عراق بود به دلیل عدم توانایی کافی نیروهای عراقی این گروه مجال دوباره ای برای عرضه اندام بیش از پیش یافت. فضای جدید اما با تعمیق بحران و تنش میان سیاسون عرب سنی و شیعه عراق بر سر پرونده امنیتی طارق الهاشمی تشدید بیشتری یافت. و عملاً دولت اسلامی عراق در مناطق اهل سنت به سهولت بیشتری شروع به یارگیری افزون تری نسبت به قبل کرد که همین امر بطور مستقیمی منجر به گسترش حملات تروریستی دامنه دار در عراق طی سال های 2012 و 2013 شد. این وضعیت در دسامبر 2013 به اوج خود رسید چرا که داعش توانست استان بزرگ الانبار واقع در غرب عراق و در مجاورت سوریه و اردن را تصرف کند و از آن زمان تا کنون درگیری های شدیدی بین ارتش عراق و این گروههای سلفی –تکفیری همچنان در حال انجام است.
داعش و رقابت قدرت های منطقه ای
1- رقابتهای تا پیش از بهار عربی:
اما یکی دیگر از مهمترین مسائلی که به قدرت گیری و افزایش دایره نفوذ و قدرت مانور داعش و گروه هایی اینچنینی در خاورمیانه و بخصوص عراق و سوریه منجر شده است به افزایش رقابت و بعضاً تعارض قدرت های سنتی منطقه ای از جمله عربستان سعودی، ایران، ترکیه، سوریه، پاکستان و ... با یکدیگر باز می گردد. این امر هم تحت تاثیر دو عامل دیگر ایجاد شده است نخست فروپاشی نظام دو قطبی در ابتدای دهه 1990 میلادی و ورود نظام بین الملل به عصری جدید که توام با افزایش منطقه گرایی و رقابت کشورها برای بسط قدرت و نفوذ خود بود (که همچنان نیز ادامه دارد) و دوم به تحولات و اتفاقات سریع خاورمیانه پس از وقوع حوادث تروریستی 11 سپتامبر باز می گردد که عملاً منجر به حضور نظامی گسترده تر آمریکایی ها در منطقه شد که این امر به بی ثباتی هر چه بیشتر این منطقه و نیز بازتولید اسلامگرایی رادیکال به عنوان یک واکنش منطقه ای به این نظامی گری انجامید. این امر در کشوری نظیر عراق به این نتیجه روشن منجر شد که برخی از کشورهای منطقه از جمله عربستان، ترکیه، اردن و حتی خود دولت سوریه متهم به جانبداری و حمایت از گروه هایی نظیر دولت اسلامی عراق و مخالفین نظام جدید در این کشور شدند تا مانع از استقرار نظام جدید مبتنی بر نوعی دموکراسی و تکثرگرایی مد نظر آمریکایی ها شوند و یا دست کم در راه این استقرار مشکلات عدیده ای ایجاد کنند تا هزینه ها و زمان مورد نظر را افزایش دهند حال رقابت همین کشورها با دیگر رقبای منطقه ای شان از جمله ایران به تشدید همین سیاست ها منجر گردید. در نتیجه این گروه ها هم امکانات مالی قابل توجهی از قبل این رقابت ها از آن خود کردند (و احتمالا همچنان می کنند) و هم حمایت های پنهان مهم سیاسی و ... را بدست آوردند که طبیعتاً بدون چنین کمک ها و فضاهای تنفسی ایجاد شده امکان و مجال ادامه حیات و تاثیر گذاری در چنین سطحی را هرگز پیدا نمی کردند.
2- رقابت های منطقه ای پس از بهار عربی (بحران سوریه)
اما از زمان آغاز بحران سوریه و تغییر برخی اتحادها و ائتلاف ها در منطقه، شاهد بی ثباتی گسترده در این کشور و فرو غلطیده شدنش به بحرانی عمیق و پیچیده هستیم. سوریه که خود تا پیش از دچار شدن به بحران از حامیان نیروهای برهم زننده ثبات و امنیت در عراق به شمار می رفت و بارها به همین دلیل از سوی دولت عراق با اعتراض (حتی در صحن علنی سازمان ملل متحد) مواجه شد و حتی در انتخابات 2010 در کنار ترکیه و عربستان برای ممانعت از پیروزی شیعیان و کردها از ائتلاف العراقیه حمایت جدی به عمل آورد اینک شاهد آن است که متحدینش از جمله ترکیه و عربستان خود کمر بر قتل نظام بعثی در این کشور بسته اند و همین امر باعث گردیده است تا نیروهایی نظیر جبهه النصره و داعش (از سال 2011 بدین طرف) فرصت بیابند تا علاوه بر افغانستان، یمن، لیبی، عراق و پاکستان منطقه ای جدیدتر را برای حضور و بسط نفوذ خود بیابند و تفکرات خشونت طلبانه خود برای برقراری یک دولت اسلامی سلفی را به شامات نیز گسترش دهند.
وضعیت عمومی فعلی داعش
1. عراق:
اینک به نظر می رسد گروه داعش (دولت اسلامی عراق و سوریه) بطور همزمان در هر دو کشور عراق و سوریه دارای نفوذ قابل توجهی است جغرافیایی که تحت الشعاع آنان است در عراق شامل استان الانبار، بخش هایی از استان های نینوا (موصل)، صلاح الدین، دیالی و حتی بغداد است که این امر در الانبار بسیار آشکارتر است. اما اوج قدرت نمایی داعش در عراق به دسامبر 2013 و ژانویه 2014 باز می گردد که عملاً استان الانبار را از کنترل دولت خارج گردانید و نه تنها امنیت را از پیش از پیش دچار خدشه کرد بلکه اعتبار دولت مرکزی در ادعای توانایی برقراری نظم و ثبات را بسیار افزون تر از قبل زیر سئوال برد. هرچند در نبردهای سنگین تقریباً بیشتر نقاط الانبار یکبار دیگر تحت کنترل دولت در آمده است اما پرواضح مشخص است که این گروه شورشی –تروریستی همچنان در مناطق مختلف سنی نشین عراق دارای قدرت، نفوذ و حضور است و اینک در حال آماده شدن جهت افزایش حملات خود در آستانه انتخابات بسیار مهم پارلمانی در این کشور است.
2. سوریه:
در سوریه و از مجاورت مرزهای عراق تا مرزهای شمالی این کشور با ترکیه و مرزهای غربی سوریه و هم مرز با لبنان این گروه دارای حضور ملموسی است نزدیکی این جغرافیا و در هم تنیدگی اش با کردستان سوریه نیز باعث شده است تا علاوه بر درگیری های موجود میان داعش با ارتش سوریه و داعش با ارتش آزاد شاهد نبردهای دیگری میان داعش با کُردها باشیم. (البته طی هفته های اخیر شاهد نوعی دگرگونی در سیاست خارجی ترکیه در قبال این گروه هستیم و اعلام مواضع رسمی و در یک مورد حمله ای محدود به مواضع داعش بوده ایم)
چشم انداز آتی داعش در عراق و سوریه
به نظر می رسد در کوتاه مدت و در آستانه برگزاری انتخابات پارلمانی دولت عراق کار سخت و دشواری در مقابله با داعش و نیز دیگر گروه های مخالف استقرار نظم و امنیت در این کشور خواهد داشت و تعداد حملات و تلاش های این گروه برای تحت الشعاع قرار دادن پروسه رای دادن مردم بسیار بیشتر از روزها و هفته های اخیر خواهد شد. همچنین این دولت در میان مدت نمی تواند زمینه های همچنان موجود داخلی و خارجی موثر بر بازیگری داعش در کشورش را از بین ببرد و لذا داعش و گروه ها و جریاناتی از این قبیل طی بازده زمانی میان مدت این توان را خواهند داشت تا از هر فرصتی برای نشان گرفتن ثبات سیاسی و امنیت این کشور استفاده کنند. وضعیت بلند مدت عراق کاملاً تحت تاثیر نتایج برخورد طرفین در کوتاه و میان مدت خواهد بود و اینکه دولت در گذار عراق تا چه میزان می تواند با افزایش توان نظامی و امنیتی خود از یکسو و افزایش مشارکت اهل سنت و کاهش مشکلاتش با آنان در سیاست داخلی عراق از سوی دیگر، گروه های استفاده کننده از این اوضاع نابسامان را شکست دهد.
اما در سوریه با توجه به پیچیدگی بیشتر بحران و تعدد بازیگران رسمی و غیررسمی فرامنطقه ای، منطقه ای و داخلی وضع به گونه ای دیگر است و به نظر می رسد تا مادامیکه قدرت های منطقه ای موجود تا مادامی که در میان خود به یک توافق گسترده تر برای کاهش سطح تنش و تعارض در خاورمیانه دست نیابند گروههای تندرویی همچون داعش و جبهه النصره خواهند توانست به حضور خود ادامه دهند و دیگر رقبا را به چالش و جنگ بکشانند! اما آنچه که مسلم به نظر می رسد هدف استقرار یک مدل حکومتی ناشی از تفسیرهای رادیکال که داعش و القاعده از آن پیروی خواهند کرد در عالم عمل بسیار بعید و دور از انتظار خواهد بود و چون این امر همزمان یک خطر ملی، منطقه ای و بین المللی برای همه بازیگران به شمار می آید در نتیجه به احتمال بسیار در میان مدت شاهد افزایش همکاری های منطقه ای در مبارزه با گروههایی نظیر داعش خواهیم بود و این بدان معناست که برای داعشی ها برقراری حکومت اسلامی در عراق و شام در سطح یک رویای دور از دسترس باقی خواهد ماند.
(اردشیر پشنگ – پژوهشگر مهمان در مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه)
منبع: خبرگزاری کردپرس
نظر شما