در روایات متعددی از ائمه معصومین علیهم‌السلام دربارۀ جایگاه رفیع صلوات بر محمد و آل محمد سخن به میان آمده و بر فضایل و برکات بی‌شمار آن تأکید شده است. اما صلوات به چه معناست و چگونه چنین برکاتی را سبب می‌شود؟
خداوند در سورۀ احزاب هم از صلوات خود بر مؤمنین سخن می‌گوید و هم دربارۀ صلوات بر نبی گرامی اسلام صلی‌الله. آیۀ ۴۳ این سوره، صلوات خداوند و ملائکه را بر مؤمنین ذکر می‌کند: هُوَ الذی یُصَلّی عَلَیکُم وَ مَلائِکَتُهُ لِیُخرِجَکُم مِن الظُّلُماتِ إلی النُّور وَ کانَ بِالمُؤمِنینَ رَحِیماً.۱ «صلوة» در اصل به معنای انعطاف است.۲ اما این معنای ثابت، بسته به این‌که به چه کسی نسبت داده شود، مختلف می‌شود. صلوات خداوند که به معنای انعطاف خداوند به کسی است، درحقیقت به معنای رحمت اوست، آن هم نه هر رحمتی؛ بلکه رحمت خاصی که مخصوص مؤمنین است و سعادت و فلاح را برای ایشان به ارمغان می‌آورد.۳ بههمیندلیل می‌فرماید خداوند و فرشتگان بر شما مؤمنین صلوات می‌فرستند، تا شما را از تاریکی‌ها به سوی نور هدایت کند. «صلوات از خدا به معنای رحمت، از فرشتگان به معنای استغفار و از مؤمنین به معنای دعاست.»۴
هرگاه بنده‌ای ذکر خداوند کند، خداوند نیز او را مذکور خود قرار می‌دهد. چنان‌که فرموده است: فَأذکُرُونی أذکُرکُم.۵ همان‌طورکه هنگامی که بندگان او را فراموش کنند، خداوند نیز ایشان را فراموش می‌نماید: نَسُوا الله فَنَسِیَهُم.۶ صلوات نیز یکی از مصادیقی است که خداوند بندگان خویش را به‌وسیلۀ رحمتش یاد می‌کند. و این یادآوری بندگان توسط خداوند، معلول یاد خداوند توسط بندگان است. از همین‌رو است که این آیۀ ۴۳ احزاب، پس از آیاتی آمده که مؤمنین را دعوت به ذکر خداوند نموده بود: یاأیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أذکُرُوا اللهَ ذِکراً کَثیراً. وَ سَبِّحُوهُ بُکرَةً وَ أصِیلاً.۷ چراکه زمانی که شما خداوند را بسیار یاد کنید، خدا و ملائکه نیز شما را فراوان یاد می‌کنند و صلوات و رحمت الهی شامل حالتان می‌شود و شما را غرق نور می‌گرداند.۸ این‌چنین است که صلوات خداوند موجب هدایت و سعادت می‌شود و از تاریکی‌های غفلت به نور یاد خدا رهنمون می‌سازد.
و اما درآیۀ ۵۶ همین سوره که مشهور به آیۀ صلوات است، خداوند دربارۀ صلوات بر نبی گرامی اسلام صلی‌الله می‌فرماید: اِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِی یاایُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَ سَلِّمُوا تَسلِیماً.۹ در این آیه پیش از امر کردن مؤمنین به صلوات، ابتدا از صلوات خداوند و فرشتگان بر پیامبر صلی‌الله سخن گفته است. یُصَلّوُنَ فعل مضارع است و معنای استمرار و پیوستگی را می‌رساند. خدا و فرشتگان او همواره بر نبی اسلام صلی‌الله صلوات می‌فرستند. بنابراین ای مؤمنان، شما نیز به پیروی از خدای سبحان و فرشتگان الهی، بر پیامبر خاتم صلی‌الله صلوات بفرستید. «معنای صلوات بر آن حضرت این است که: خدایا رحمت‌ات را بر پیامبر و آل او نازل فرما. وقتی رحمت بر حضرت نازل شد، به دیگران هم می‌رسد. چون او مجرای فیض است و اگر بخواهد خیری به دیگران برسد، باید به عنوان رحمت خاصه اول بر حضرت نازل شود و سپس به دیگران برسد.»۱۰ هم‌چنین سَلِّمُوا تَسلِیماً، می‌تواند هم به معنای تسلیم در برابر امر رسول صلی‌الله باشد۱۱و هم سلام فرستادن بر ایشان.
اکنون که چگونگی وساطت صلوات در بارش فیض رحمانی خداوند معلوم و گوشه‌ای از برکات آن روشن شد، گوشه‌ای از علل تأکید فراوان روایات بر جایگاه بلند صلوات بر محمد و آل محمد نیز روشن می‌شود. رسول‌الله صلی‌الله فرموده‌اند: «نزدیک‌ترین مردم به من در روز قیامت کسانی هستند که بیشتر بر من صلوات بفرستند.»۱۲ «سنگین‌ترین عملی که روز قیامت در ترازو(ی اعمال) گذاشته می‌شود، درود بر محمد و اهل‌بیت اوست.»۱۳ در روایت است که صلوات ناقص بر پیامبر صلی‌الله نفرستید و صلوات ناقص آن است که «آل محمد» در آن ذکر نشده باشد.۱۴ پیامبر صلی‌الله به امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمودند که جبرئیل به من گفت: «اگر مردی بر من صلوات فرستد و پس از آن بر اهل‌بیت من نیز صلوات بفرستد، درهای آسمان برای او گشوده شده و فرشتگان هفتاد صلوات بر او می‌فرستند و همانا این عمل باعث ریختن گناهان است. آن‌گاه همان‌گونه که برگ از درخت می‌ریزد، گناهان نیز از او می‌ریزند و خداوند متعال می‌فرماید: اجابتت نمودم و کامروا و سعادتمند گشتی. فرشتگانم شما هفتاد صلوات بر او می‌فرستید و من هفتصد صلوات. ولی هنگامی که بر من صلوات فرستد و پس از آن بر اهل‌بیتم صلوات نفرستد، بین آن صلوات و آسمان هفتاد حجاب است و خدای بزرگ می‌فرماید: تو را نپذیرفتم و سعادتمند و کامروا نگشتی. فرشتگانم! دعای او را بالا نبرید، مگر زمانی که عترت پیامبر را در دعا به پیامبر ملحق سازد. و پیوسته این دعا بالا نمی‌رود تا زمانی که عترت من در دعا (صلوات) به من ملحق شوند.»۱۵
صلوات بر پیامبر و خاندان او علاوه بر بارش رحمت الهی، نشانۀ تعظیم و وفاداری به ایشان است. ایشان می‌فرمایند: «آوای خود را هنگام صلوات فرستادن بر من بلند کنید که نفاق را از بین می‌برد.»۱۶ هم‌چنین درود و سلام بر حضرتش محدود به ذکر زبانی نیست و در تمامی شئون دیگر نیز می‌تواند قرار گیرد. چنان‌که پیامبر صلی‌الله فرموده‌اند: «هر کس در نوشته‌ای بر من درود فرستد، تا زمانی که نام من در آن نوشته موجود باشد، فرشتگان پیوسته برای او آمرزش طلبند.»۱۷ صلوات بر محمد و آل محمد نوری است که هدایت‌گر و روشن‌کنندۀ تاریکی‌ها در هر موقعیتی است و هرقدر این درود و صلوات پیوسته‌تر و مدام شود، برکات و آثار بیشتری خواهد داشت. امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «برای انسانی که در تاریکی فرورفته و مسافری که در شب تاریک راه گم کرده است، رعد و برق لحظه‌ای مفید نیست.»۱۸ بااین‌حال در لسان روایات، حتی یک صلوات بر پیامبر و خاندان ایشان نیز مهم و اثربخش توصیف شده است.۱۹
________________________________________________________
۱. او کسی است که بر شما درود و رحمت می‌فرستد، و فرشتگان او (نیز) برای شما تقاضای رحمت می‌کنند، تا شما را از ظلمات به سوی نور رهنمون گردد. او نسبت به مؤمنان همواره مهربان بوده است. / آیۀ ۴۳ سورۀ احزاب
۲. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۵۰۷
۳. تلخیص از ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۴۹۳
۴. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۴۹۳
۵. به یادم باشید تا به یادتان باشم. / آیۀ ۱۵۲ سورۀ بقره
۶. خدا را فراموش کردند، خدا هم ایشان را فراموش کرد. / آیۀ ۶۷ سورۀ توبه
۷. ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را بسیار یاد کنید. و صبح و شام تسبیحش گویید. / آیات ۴۱و۴۲ سورۀ احزاب
۸. تلخیص از ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۴۹۳
۹. خدا و فرشتگان او بر پیامبر اسلام درود می‌فرستند، شما هم ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و آن‌طور که باید تسلیم شوید. / آیۀ ۵۶ سورۀ احزاب
۱۰. آیت‌الله عبدالله جوادی‌آملی
۱۱. چنان‌که در آیۀ ۶۵ سورۀ نساء می‌فرماید: «فَلا وَ رَیِّکَ لایُؤمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَینَهُم ثُمَّ لایَجِدُوا فِی أنفُسِهِم حَرَجاً مِمّا قَضَیتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسلِیماً.» به پروردگارت سوگند که آن‌ها مؤمن نخواهند بود، مگر این‌که در اختلافات خود، تو را به داوری طلبند و سپس از داوری تو، در دل خود احساس ناراحتی نکنند و کاملاً تسلیم باشند.
۱۲. کنزالاعمال، ج۱، ص۴۸۹
۱۳. منتخب میزان‌الحکمة، ۳۶۷۶
۱۴. جواهر الکلام، ج۱۰، ص۲۵۵و۲۵۶، به نقل از کتاب چهل حدیث در باب اعجاز صلوات بر محمد و آل محمد صلی‌الله
۱۵. منتخب ثواب‌الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، ۴۴و۴۵
۱۶. محجة‌البیضاء، ج۲، ص۳۱۳
۱۷. منتخب میزان‌الحکمة، ۳۶۷۳
۱۸. نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ج۲۰، ص۴۳۵، ملحقات حکمت ۱۶۵. به نقل از آیت‌الله عبدالله جوادی‌آملی
۱۹. امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «هنگامی که پیامبر صلی‌الله را یاد کردید، زیاد بر او صلوات بفرستید. زیرا همانا کسی که یک بار بر پیامبر صلی‌الله صلوات بفرستد خداوند در هزار صف از فرشتگان، هزار بار بر او صلوات می‌فرستد و آفریده‌ای از آفریدگان خدا باقی نماند، مگر این‌که به خاطر صلوات خدا و فرشتگانش، بر او صلوات می‌فرستد. و جز نادان مغرور که خدا و رسول از او بیزارند، کسی از این ثواب رو نمی‌گرداند.»
نظر شما