فاجعه منا و مسئولیت عربستان

این مراسم بر خلاف دیگر مراسمهایی که در برخی نقاط جهان با انبوهی از مردم برگزار می شود، از اهمیتی جهانی برخوردار است. کشور میزبان تعهد دینی و قانونی دارد که بر برگزاری مراسم نظارت کامل داشته باشد، زیرا حکومت عربستان خود را موظف بدان می داند و پادشاه عربستان خود را «خادم الحرمین» یا «خادم الحرمین الشریفین» می داند. به نوعی از نظر تاریخی «پرده داری کعبه» بدست آنان است. هر نوع سوء مدیریتی که سبب بروز حادثه در این گردهمایی می شود، بی شک مستقیما متوجه مسئولین دولت و در درجه اول به پادشاه عربستان بر می گردد زیرا در یک نظام سلسله مراتبی، مسئولان ساختارهایی که برای اداره این مکانهای مقدس گمارده شده اند، همه منصوب شخص پادشاه هستند. مهمترین مسئولیت در گام نخست، سازماندهی درست امور برای انجام به هنگام، قاعده مند و سالم مراسم است که در وهله اول حفظ جان حجاج و تامین بهداشت، آرامش و امنیت جانی آنان است. هر زایری که از بیرون از مرزهای عربستان سعودی برای انجام مراسم حج به سرزمین وحی می آید، میهمان دولت عربستان است و برخلاف توریسم معمولی، ویزای حجاج، ویزای مراسم حج است و دولت عربستان برای صدور ویزای حج مقررات خاصی دارد. گفته می شود که پس از درآمدهای حاصل از فروش نفت، دومین منبع درآمدی دولت عربستان، درآمد حاصل از سفرهای زیارتی مسلمانانی است که از سراسر جهان برای زیارت خانه خدا در انجام سفر حج و عمره مفرده بدان سرزمین می روند که سالانه بالغ بر میلونها نفر است. هم در آمدهای حاصل از تعرفه ویزا و مهمتر از آن ارزی که زوار برای خرید در بازار عربستان خرج می کنند، منبعی بیکران برای پرکردن خزانه عربستان است که به نحوی هم بخش دولتی و هم بخش غیردولتی عربستان از آن منتفع می شوند.
اگر در سالهای دهه 1930 تعداد زایران به حدود30 هزار نفر می رسید، در حج سالهای اخیر این ظرفیت به بیش از 3 میلیون نفر افزایش یافته و بنا به گزارشات مقامات عربستان در سال آینده با تکمیل طرح توسعه حرم این ظرفیت به بیش از 5 میلیون و در سالهای آتی تا سال 2025 به بیش از 30 میلیون نفر افزایش خواهد یافت. از اینرو مدیریت کارآمدی برای این منظور لازم است.
برای نمونه احساس مسئولیتِ مدیریتیِ دولتها می توان تیمهای ورزشی ملی برخی کشورها را یاد آور شد. دولتهایی که امکان مدیریت تیمهای ملی خود را ندارند، با پرداخت دستمزدهای نجومی و با صرف هزینه از کارآمدترین و مجرب ترین مربیان بین المللی بهره می گیرند. طبیعی است که جهان اسلام برای برگزاری چنین کنگره عظیمی نیازمند بهترین ساماندهی و مدیریت در بالاترین سطح ایمنی است که جان میلیونها میهمان خدا را حفاظت و آنان را بسلامت به خانه خودشان برگرداند.
مراسم حج امسال در نوع خود خونین ترین مراسم بود زیرا در دو مورد حجاج خانه خدا با حادثه روبرو شدند. اولی حادثه غم انگیز سقوط جرثقیل پیرامون حرم و دیگری در مراسم رمی جمرات در صحرای منا. این حوادث و سوء مدیریت بحران در زمان آغاز، تحول و از همه بدتر سهل انگاری در رسیدگی به وضعیت مصدومان است. در همه این مراحل، ناکارامدی مدیریت بحران به چشم می خورد. این حادثه به هر صورت اتفاق افتاده باشد، مسئولیت مستقیم آن به عهده اداره کنندگان مراسم است چه این مسئولین آماده سازان صحنه برای انجام فرایض و چه هدایت کنندگان گروههای حجاج باشند. اسفبارترین مرحله این رویداد تلخ، تلنبار کردن پیکرهای درگذشتگان حادثه است که نفرت مسلمانان جهان و افکار عمومی جهان را متوجه خویش کرده است. هر حاجی به عنوان میهمان خانه خدا و در لباس احرام است و از حرمت و احترام خاصی برخوردار است. حتی در کشورهای غیرمسلمان این گونه بی حرمتی به اجساد در حوادث گوناگون چه حوادث طبیعی زلزله، سیل و اپیدمی ها و چه در جنگها نکرده اند. پیکرهای پاک و معصوم میهمانان خانه خدا که آنجا را «حرم امن الهی» قلمداد می کنند، با بی حرمتی تمام روی هم انباشته شده است.
این حادثه خونبار یک بار دیگر ضرورت توجه به ساماندهی مناسب علمی و فنی موسم حج را پیش رو قرار می دهد. اداره این مراسم بزرگ نیازمند مشارکت سازمانهای بین الملی از جمله «سازمان همکاری های اسلامی» است که مرکب از نمایندگان همه اعضای این سازمان است که کشورهای مسلمان جهان را شامل می شود.
از نظر اخلاقی و حقوقی، شخص پادشاه عربستان وظیفه دارد با معذرت خواهی از خانواده قربانیان این حادثه نسبت به تسکین آلام خانواده های داغدار اقدام نماید. گام بعدی، پذیرش مسئولیت این حادثه از سوی خادم الحرمین است که باید در مراجع حقوقی و قانونی پاسخگو باشد. دولت عربستان در برابر درآمدهایی که از برگزاری مراسم حج بدست می آورد، در برابر حوادث ناشی از ناکارمدی مدیریتی نیز مسئولیت قانونی دارد. فرافکنی این رویداد غم انگیز و صدور فتوی مفتی اعظم عربستان و نسبت دادن آن به قضا و قدر، رافع مسئولیت نیست. احتیاط شرط واجب است. نشستن زیر دیوار شکسته و دل سپردن به قضا و قدر عاقلانه نیست. آیا می شود به سبب نقص هواپیما برای پرواز، مهندس پرواز آن را به قضا و قدر بسپارد و با اجازه پرواز به هواپیمایِ دارای نقص فنی، جان مسافران را به خطر اندازد؟ اینکه قضا و قدر الهی و تقدیر است و ممکن است انسان در آن دخالتی نداشته باشد، بیشتر در مورد بلایای طبیعی است که خارج از کنترل دست بشر است ولی نسبت دادن بی احتیاطی های انسانی که موجب خسارات جانی و مالی و فاجعه ای نظیر حادثه مکه و منا می شود، فرافکنی مسئولیت است. دیگر اینکه در خانه امن الهی عده ای در اثر هجوم جمعیت زیر دست و پا مانده و کشته شده اند، این را می توان به قضا و قدر الهی نسبت داد؟ مطمئنا اگر این موضوع مدیریت می شد، هیچگاه این اتفاق نمی افتاد.
مراسم حج موردی نیست که برای نخستین بار انجام شده و دولت عربستان بهانه ای برای شانه خالی کردن از مسئولیت داشته باشد. سالیان سال این مراسم اجرا شده است. در این سالها حوادث ناگواری هم پیش آمده است. دولت عربستان می توانست طی این سالها نقاط حادثه خیز را شناسایی و نسبت به مدیریت و بهبود روشها اقدام کند. با مرور این حوادث می توان دریافت که دولت عربستان یا توانایی مدیریت درست مراسم حج را ندارد، یا نمی خواهد در این زمینه اقدامی کارآمد صورت دهد. در هر دو حال، دولت عربستان مسئول است.
در سال ۱۹۹۰ بر اثر ازدحام جمعیت در تونل منتهی به مسجد الحرام و افتادن حجاج زیر دست و پای دیگران ۱۴۲۶ نفر کشته شدند. در مراسم رمی جمرات سال ۱۹۹۴ (۱۴۱۴ قمری) به علت ازدحامی که به هنگام خروجِ حجّاج از منا بر روی پل جمرات روی داد، ۲۷۰ زایر بی گناه جان خود را از دست دادند. مقامات عربستان در سالهای بعد مدعی شدند که تغییراتی را برای جلوگیری از بروز حوادث مشابه انجام داده اند تا چنین حوادثی تکرار نشود، اما چهار سال بعد در سال ۱۹۹۸ بار دیگر حادثه ای مشابه تکرار شد که در نتیجه آن ۱۱۸ تن از حجّاج بیت الله الحرام جان باختند. در سال ۱۹۹۷ در آتش سوزی گسترده ای که در منا به وقوع پیوست ۳۴۰ حاجی کشته شده و ۱۵۰۰ نفر دیگر نیز زخمی شدند. در سال ۲۰۰۶ در اثر فرو ریختن ساختمان یک هتل ۸ طبقه در مکه، ۷۶ نفر از زایران جان خود را از دست دادند.
در روز عید قربان سال ۱۴۲۴ ق. (بهمن ۱۳۸۲ و فوریه ۲۰۰۴) نیز حادثه ای مشابهی که در منطقه رمی جمرات اتفاق افتاد، ۲۴۴ نفر کشته و تعداد زیادی زخمی شدند. در سال ۲۰۰۶ میلادی بار دیگر حادثه ای مشابه تکرار شد، که در پی فشار جمعیت در بخش ورودی شرقی پل رمی جمرات، ۳۴۵ نفر کشته و ۲۸۹ نفر زخمی شدند.
نیمه شهریورماه سال جاری نیز بارش باران و باد شدید در مکه به سقوط یک جرثقیل در سمت شرق مسجدالحرام یعنی قسمت مسعی منجر شد. بر اساس آمار اعلام شده در این حادثه ۱۰۷ زایر کشته و ۲۳۸ نفر نیز زخمی شدند.
این حوادث نشان می دهد که دولت عربستان مقصر اصلی است. برای وادار کردن عربستان به پذیرش مسئولیت، باید سازمان ملل متحد «کمیته حقیقت یاب» متشکل از کارشناسان بین المللی تشکیل دهد تا به بررسی رویداد پرداخته و گرارشی به جامعه بین الملل ارائه دهد. سازمان همکاری های اسلامی وظیفه دارد به عنوان سازمانی متشکل از کشورهای اسلامی، در این امر ورود کرده و وظیفه قانونی خود را انجام داده و مقصران را معرفی کرده و آنان را به دادگاه بین المللی معرفی نماید. دولت جمهوری اسلامی ایران باید از تمام امکانات در اختیار برای استیفای حقوق شهروندان خود بهره گرفته و تا احقاق حق خانواده های داغدیده از پای ننشیند.