بررسی وضعیت دغدغه‌های دانشگاهیان در دیدار با رهبری/ «دیپلماسی‌علمی»‌ و «تولید علم» راه جبران عقب‌ماندگی‌

محمد حسین نجاتی: آموزش عالی در ایران طی سال های اخیر روزهای با ثباتی را تجربه می کند. گره خوردن دانشگاه با ساختار های سیاسی در ایران باعث شده، اندک التهابی در فضای سیاسی کشور، دانشگاه را با چالش مواجه کند و آرامش سیاسی موجود به دانشگاه نیز سرایت کرده است.علاوه بر این عبور از سیاست های کمیت گرایی در آموزش عالی دردولت یازدهم و تمرکز بر کیفیت گرایی همزمان با تمرکز بر اقتصاد دانش محور و پارک های علم و فناوری شرایط امروز دانشگاه در ایران را متفاوت تر کرده است. با این حال دانشگاهیان در ابتدای هفته جاری با مقام معظم رهبری دیدار داشتند. دیداری که اهمیت آن از آنجایی است که فعالان دانشگاهی دغدغه های خود را با عالی ترین مقام سیاسی کشور در میان می گذارند و از سوی دیگر رهبری دغدغه هایشان را مطرح می کنند و خطوط قرمز را مشخص می کنند.

این نخستین باری نیست که رهبری میزبان دانشگاهیان است و پیش از این در دیدار های قبلی، اظهاراتی را ایراد کرده اند که مبنای تغییرات و تحرکاتی در آموزش عالی کشور شده است. تغییرات مانند مقابله با اردوهای مختلط، مخالفت با برگزاری کنسرت های موسیقی در دانشگاه ها و... و تحرکات مانند تحول در علوم انسانی و تلاش برای تسریع رشد علمی در کشور و... .

در دیدار دانشگاهیان با رهبری عموما مسایلی مطرح شد که پیش از این نیز جز دغدغه ها رهبری و دانشگاهیان بود، اما آنچه بیش از همه ناظر بر وضعیت امروز آموزش عالی در ایران بود، دو مسئله دیپلماسی علمی و تولید علم بود.  به طوریکه رهبری در این دیدار به گزارش‌های برخی پایگاه‌های استنادی و مجلات معتبر دنیا درخصوص پیشرفت‌های علمی ایران اشاره کردند و افزودند: در این گزارش‌ها به پیشرفت‌های علمی ایران با عباراتی همچون «پیشرفت‌های ایران خیره‌کننده است»، «ایران قدرت نوظهور علمی است»، «ایران به‌دنبال تبدیل اقتصاد منبع‌محور به اقتصاد دانش‌محور است»، و «پیشرفت‌های ایران در سلول‌های بنیادی، علوم هسته‌ای، هوا فضا، تبادل انرژی و فناوری اطلاعات» اشاره شده است که باید این واقعیت‌ها به نسل جوان منتقل شود تا آنان ضمن احساس هویت، به ایرانی بودن خود نیز افتخار کنند.

علاوه بر این «اهمیت دیپلماسی علمی» توصیه‌ی دیگری بود که رهبر انقلاب اسلامی بیان و در عین حال تأکید کردند: دیپلماسی و ارتباطات علمی مهم است و با آن موافق هستیم اما باید هوشیار باشیم که فریب نخوریم و بستر ارتباطات علمی به دریچه‌ای برای نفوذ امنیتی تبدیل نشود، زیرا دشمن از هر وسیله‌ای از جمله ارتباطات علمی برای نفوذ استفاده می‌کند و این در گذشته اتفاق افتاده است و اکنون نیز در مواردی دیده می‌شود.

 با این حال در این گزارش به بسط این دو مسئله و تاثیر آن بر تحول آموزش عالی می پردازیم و علاوه بر این به مهم ترین دغدغه های رهبری و دانشگاهیان در حوزه آموزش عالی در این دیدار پرداخته می شود.

احیای دوباره دیپلماسی علمی 

یکی از مهم ترین مسایلی که در این دیدار از سوی رهبری و دانشگاهیان مطرح شد، بحث دیپلماسی علمی است. درهای باز آموزش عالی حالا در دنیا، به اصلی ثابت شده تبدیل شده است. آمریکا، آلمان و ژاپن از نخستین کشورهایی بودند که از دو طریق درهای آموزش عالی خود را برای دیگر کشورها باز گذاشتند. راه نخست جذب دانشجویان خارجی و تبادل استاد و دانشجو و راه دوم انجام تحقیقات و فعالیت های علمی مشترک با دیگر کشورها. در این سیاست هم کشور های توسعه یافته با استفاده از ظرفیت های دانشجویی کشورهای در حال توسعه به اهداف خود می رسند و هم کشورهای در حال توسعه با مشارکت بیشتر بنییه علمی خود را تقویت می کنند. 

در ایران از اواسط دهه هفتاد شمسی نخستین تلاش ها برای تقویت مراودات علمی آغاز شد. اما در سال های ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۲ همزمان با افزایش تنش های سیاسی میان ایران و کشورهای غربی، دیپلماسی علمی در ایران تا حد زیادی تحت تاثیر این سیاست ها قرار گرفت. پس از آن تحریم های بین المللی پس از صنایع دفاعی و شریان های اقتصادی، آموزش عالی ایران را نشانه گرفتند. 

با آغاز دولت یازدهم اما تلاش های جدی تری برای حل بحران هسته ای و چالش های سیاسی میان ایران و کشورهای غربی آغاز شد و نتیجه این تلاش ها بعد از دو سال در تیرماه ۱۳۹۴ به سرانجام رسید و ایران با کشورهای ۵+۱ به توافق رسید.
پس از آن تحلیل های مختلفی از تاثیرات توافق هسته ای اعلام شد و در حوزه اجتماعی کارشناسان سهم دو حوزه آموزش عالی و گردشگری را بیش از سایر حوزه های خواندند. به طوریکه تحلیل این تاثیرات نشان داد،حوزه‌های علمی و آموزشی در چند سال اخیر مانند حوزه های دیگر با تحریم ها گره خورده بود و توافق هسته ای می تواند برای آموزش و پژوهش نیز خبری خوش باشد. 

این اتفاق حتی خود را در چهل و هشتمین همایش معاونان آموزشی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور نیز نشان داد و آنها بر ضرورت استفاده از شرایط پس از تحریم تاکید کردند

اما آنچه بیشتر تاثیرات رفع تحریم ها را نشان داد، تقویت دیپلماسی علمی بود. اتفاقی که حتی در گزارش مجله ساینس نیز بازخورد داشت. به طوریکه نشریه علمی «ساینس» با پرونده ای مفصل در خصوص پیشرفتهای علمی اخیر ایران پیش بینی کرد با توجه به برنامه‌های بلندپروازانه دانشمندان ایرانی به رغم تنگناها و محدودیتهای ناشی از تحریم‌ها، با پایان یافتن این محدودیتها شاهد شکوفایی پژوهش و تحقیقات علمی در کشور باشیم. در ادامه هیات های دانشگاهی مهمی از کشور های آلمان، ایتالیا، فرانسه، استرالیا، کره جنوبی، اتریش، ژاپن، ترکیه و.. خود را برای انجام مراودات علمی به ایران رسانند و علاوه بر آن گروه های دانشگاهی از این ایران نیز برای این مهم به کشورهای دیگر سفر کردند. 

علاوه بر دیپلماسی علمی، دیگر مسئله ای که در این دیدار مورد تاکید قرار گرفت، توجه به اقتصاد دانش بنیان است. توجه و اقدام عملی در حوزه اقتصاد دانش بنیان در حالی طی سال های اخیر مورد توجه مسئولان دانشگاهی ایران قرار گرفته که آمار های دولتی نشان می دهد تعداد پارک های علم و فناوری در کشور از ۲۸ پارک در سال ۱۳۸۹ به ۳۶ پارک در سال ۱۳۹۴ رسید. همچنین تعداد شرکت های دانش بنیان مستقر در پارک های علم و فناوری از ۴۱ شرکت در سال ۱۳۹۱ به ۵۸۶ شرکت در سال ۱۳۹۴ رسید. علاوه بر این بودجه مصوبه پارک های وابسته به وزارت علوم از 322681 میلیون ریال در سال ۱۳۸۹ به 1483536 میلیون ریال در سال ۱۳۹۴رسید که نشان از توجه به این موضوع در دولت یازدهم دارد.

دغدغه های تولید علم ایران

علاوه بر دیپلماسی علمی، تولید علم دیگر نکته ای بود که این دیدار مورد تاکید قرار گرفت. در حال حاضر براساس واقعیت موجود در آموزش عالی ایران، تولید علم در ایران روند خاص خود را دارد. بخش زیادی از تولیدات علمی در ایران مربوط به حوزه های علوم پزشکی و علوم پایه است و پس از آن تولید علم مهندسی سهم بالایی در تولید علم ایران دارد.

اما ایجاد زیرساخت برای خیزش ایران در تولید علم جهانی در واقع از دهه ۷۰ و در دولت اصلاحات آغاز شد و در اواسط دهه ۸۰ بذرهای دهه قبل در زمینه تولید علم برداشت شد وایران در زمره کشورهایی قرار گرفت که تولید علم بالایی دارد.

اما در اواسط دهه ۸۰ درست در زمانی که دولت دوم محمود احمدی نژاد آغاز به کار کرد، سیاست وزارت علوم توجه به کمیت تولید علم در ایران شد.ایران با این سیاست توانست رتبه اول منطقه در زمینه تعداد مقالات علمی را بدست بیاورد و این همین مسئله، دستاویزی برای مسئولان شد تا با ارائه آمار های افتخار آمیز از رشد علمی بی سابقه در ایران خبر دهند.

اما این تمام واقعیت نبود. چرا که ملاک رشد علمی در هر کشور بیش از شاخص های کمی، وابسته به شاخص های کیفی است.

درست در همان زمانی که مسئولان وزارت علوم در دولت دهم با افتخار اعلام می کردند ایران در زمینه تولید علم به رتبه ۱۵ دنیا رسیده است، رتبه ایران در زمینه کیفیت تولید علم که معیار اصلی سنجش است ۳۶ دنیا بود.

از سه سال پیش، وزارت علوم در دولت یازدهم کیفیت تولید علم در ایران را نشانه گرفت. سیاستی که در ابتدای زمینه ساز کاهش اندکی در زمینه کمیت تولید علم داشت اما نتیجه مهم آن امروز رقم خورد. جایی که ایران پس از ۱۵ سال رتبه ایران در شاخص اثرگذاری علمی به بالاترین حد خود طی ۱۵ سال اخیر رسید. در حال حاضر اثرگذاری علمی اصلی ترین شاخص مرجعیت علمی است. براساس اطلاعات پایگاه استنادی اسکوپوس، در سال ۲۰۰۰ رتبه اثرگذاری تولیدات علم ایران ۴۶ بود. این رتبه در سال ۲۰۱۰ به ۲۸ رسید و در سال ۲۰۱۱ مجددا ارتقا یافته و به ۲۴ رسید. در سال ۲۰۱۳ رتبه اثرگذاری علم ایران دوباره افزایش یافته و به ۲۳ رسید. در آخرین محاسبات انجام شده در سال ۲۰۱۴ رتبه اثرگذاری علم ایران ۲۲ است.

براساس مقایسه ایران و ترکیه نشان می دهد، ترکیه در سال ۲۰۰۰ رتبه ۲۹ اثرگذاری علم دنیا را در اختیار داشت. رتبه اثرگذاری علم ترکیه تا سال ۲۰۱۰ به رقم ۲۵ رسید، اما کیفیت تولیدات علمی ترکیه سیر نزولی را طی کرد به نحوی که رتبه این کشور در بازه زمانی ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ به جایگاه ۲۸ نزول کرده و در ادامه با این روند نزولی در سال ۲۰۱۴ ترکیه به رتبه ۲۹ دنیا رسید.

۴۷۴۲