چرا بحران قره‌باغ حل نمی‌شود؟

منطقه قره باغ که وسعتی به اندازه 4400 کیلومتر مربع دارد ،از نظر جغرافیایی و مکانی در داخل مرزهای آذربایجان قرار گرفته است.قره باغ تاریخی که قره باغ کوهستانی در قسمت شمال آن قرار گرفته ،منطقه ای کوهستانی میان رود "کورا"در شمال و رود "ارس" در جنوب است.جمعیت فعلی آن نزدیک به دویست هزار نفر برآورد شده است که از این میزان 77% ارمنی، 22.5% آذری و 5/% روس تبار هستند.ترکیب قومی و ادعاهای تاریخی میان دو کشور آذربایجان و ارمنستان باعث شد که مناقشه ای طولانی بین طرفین درباره تسلط و حاکمیت بر قره باغ شکل بگیرد.

استان قره باغ(به روسی ناگورنو قره باغ) در ترکیب دولت آذربایجان قرار داشت و در 7 ژوئن سال 1923 تشکیل شده است.از نظر اداری به 5 ناحیه تقسیم میشود و دارای 2 شهر ،6 شهرک و 220 آبادی است.مرکز آن نیز شهر خان کندی(که ارمنیها آن را استپاناکرت می نامند) است.در سال 1923 رهبران شوروی تصمیم مهمی را برای منطقه قره باغ کوهستانی گرفتند.در آن سال قره باغ یک ایالت خودمختار، در ترکیب سیاسی جمهوری آذربایجان شناخته و معرفی شد.ولی این وضعیت هیچکدام از ارمنیها و آذریها را راضی نکرد اما تا زمانیکه اتحاد جماهیر شوروی تا سال 1990 پا برجا بود ،اختلافات یا حل و فصل میشد و یا سرکوب می شد.

بنابراین اختلافات در چارچوب اتحاد جماهیر شوروی به نقطه حادتری نمی رسید.اما در زمان گورباچف با اجرای برنامه های گلاسنوست(فضای باز سیاسی) و پروستریکا(فضای باز اقتصادی) ،فضا برای طرح خواسته های قدیمی درباره قره باغ آغاز شد و یکبار دیگر درگیریهای پراکنده و سپس جنگ همه جانبه میان آذربایجان و ارمنستان روی داد.این مناقشه هنگامی آغاز شد که در سال 1988 خودمختاری ناگورنو قره باغ تصمیم گرفت از آذربایجان جدا شده و به ارمنستان بپیوندد.در آن زمان تعداد ارمنیهای ساکن به نسبت آذریها بیشتر شده بود.به همین دلیل مقامات این خودمختاری تصمیم به انجام رفراندوم گرفتند.این رفراندوم در 10 دسامبر سال 1991 با حمایت کامل دولت ارمنستان برگزار شد.علیرغم اینکه این منطقه کاملا در داخل خاک آذربایجان قرار داشت ولی مردم آن طی این رفراندوم خواستار کسب استقلال کامل از آذربایجان شدند که این امر به جنگ تمام عیار میان دو کشور از 20 فوریه سال 1988 تا می 1994 انجامید و باعث کشته شدن بسیاری و اواره شدن بسیاری دیگر شد.از سال 1994 تا حالا در منطقه قره باغ و مرزهای مشترک آذربایجان و ارمنستان وضعیت "نه جنگ و نه صلح" برقرار است.

در طول این سالها هر از چند گاهی درگیریهای پراکنده ای بین دو کشور روی داده است که آخرین آن نیز مربوط به 14 فروردین سال 1395 است. این درگیری در بامداد روز شنبه آغاز شد و آذربایجان با یک حمله برق آسا توانست سیصد کیلومتر مربع از اراضی اشغالی را آزاد نماید. گفته میشود که اراضی اشغالی در حدود 12-10 هزار کیلومتر مربع می باشد که در حدود 20% از خاک آذربایجان را شامل میشود.
این بحران از سال 1990 تا کنون باعث بی اعتبارشدن سازمان ملل و به تبع آن شورای امنیت شده است.زیرا شورای امنیت درباره این بحران 4 قطعنامه صادر کرده است ولی هیچکدام نتوانسته به حل و فصل بحران کمکی نماید.این قطعنامه ها عبارتند از: قطعنامه 822(6 آوریل 1993) ، قطعنامه 853(29 جولای 1993) ، قطعنامه 874(14اکتبر 1993) و قطعنامه 884(12 نوامبر 1993).البته شورای امنیت در پی ناتوانی خود در حل و فصل این بحران ، تصمیم گرفت حل این بحران را به یک سازمان منطقه ای(سازمان امنیت و همکاری اروپا) واگذار نماید. گروه مینسک وابسته به سازمان امنیت و همکاری اروپا در سال 1992 و با عضویت 9 کشور به ریاست آمریکا ، روسیه و فرانسه تشکیل شد.این گروه توانست در 12 می 1994 آتش بس را بین دو طرف در بیشکک برقرار نماید.اما با وجود آتش بس ، وضعیت اراضی مورد مناقشه نامشخص ماند.زیرا در جنگ قره باغ حدودا 12-10 هزار کیلومتر از اراضی آذربایجان شامل شهرهای کلبجر ، قبادلی ، جبرائیلی ، فضولی ، زنگلان ،آغ دام ، لاچین و شوشا تحت کنترل ارامنه قرار گرفت و در قرار داد 1994 نه تنها قره باغ ،بلکه اراضی متعلق به آذربایجان نیز تحت کنترل ارامنه باقی ماندند.این مناطق محل زندگی نیم میلیون آذری بود.اگر چه ارامنه نسبت به این اراضی ادعایی ندارند اما آن را محدوده حائلی برای حفظ امنیت ساکنان قره باغ تلقی میکنند و این امر باعث اختلافات بسیار شده است.گفته میشود که در مجموع خسارتهای مادی و معنوی وارده به کشور آذربایجان در این بحران حدود 60 میلیارد دلار برآورد میشود که با توجه به اقتصاد این کشور رقم بسیار بالایی محسوب میشود.

وضعیت نظامی آذربایجان
در دوران اتحاد جماهیر شوروی ، جمهوری آذربایجان به علت داشتن معادن غنی نفت و گاز از جمهوریهای مهم آن بود.به همین علت ارتش چهارم اتحاد جماهیر شوروی در نزدیکی شهر باکو اقامت داشت.تعداد نیروهای مسلح کشور آذربایجان در ابتدای سالهای استقلال خود در سال 1993 در حدود 56 هزار نفر بود.علاوه بر آن در حدود 20 هزار نفر نیز نیروی شبه نظامی وابسته به وزارت کشور(معروف به گروه آمون)داشت. این آمار در سال 2000 در حدود 62 هزار نفر و در سال 2002 نیز تعداد کل نیروهای مسلح 66490 نفر اعلام شد. وزیر دفاع آذربایجان نیز در جولای 2005 تعداد نیروهای مسلح کشورش را 76 هزار نفر اعلام کرد.

به نظر میرسد که با افزایش بودجه نظامی کشور آذربایجان ، این تعداد به نزدیک صد هزار نفر رسیده باشد.آذربایجان همزمان با افزایش قیمت نفت و همکاری با قدرتهای بزرگ جهان بواسطه واقع شدن در کریدور شرق و غرب ، توانسته در سالهای اخیر تسلیحات و تجهیزات نظامی خود را بیش از اندازه گسترش دهد.این کشور دارای یک ایستگاه راداری بنام " گبه له " یا " رادار رادیال " دارد که در 320 کیلومتری شهر باکو قرار دارد.این ایستگاه توسط ارتش شوروی تاسیس و از سال 1985 به بهره برداری رسید. پس از استقلال آذربایجان و سالها کشمکش بین دو کشور در مورد انتقال این رادار ، بالاخره آذریها مانع از انتقال این امکانات به خاک روسیه شدند. در حال حاضر نیز روسها این تاسیسات را اجاره میکنند. رادار اصلی مستقر در ایستگاه از نوع " رادیال" است که از حیث مشخصات فنی در دنیا بی نظیر است.این ایستگاه با سایت هسته ای روسیه ارتباط مستقیم دارد و حوزه نفوذ این ایستگاه تا 7200 کیلومتر مسافت را دربرمیگیرد و اشیا پرنده را درهر 3-2 ثانیه در صفحه مانیتور خود نمایش میدهد.علاوه بر این ایستگاه ، آذربایجان توانسته با همکاری آمریکا به رادارهای " فارا " دست پیدا کرده و ایستگاههای رادیو لوکیشن را به تجهیزات نظامی خود بیفزاید.علاوه بر افزایش نیروی نظامی ، تجهیزات و ادوات نظامی ، کشور آذربایجان به علت داشتن ذخایر عظیم نفت و گاز ،اقدام به افزایش هزینه های نظامی خود کرده است.این کشور در سال 1992 در حدود 125 میلیون دلار بودجه نظامی داشت که بتدریج در سالهای بعد افزایش یافت بطوریکه در سال 2005 به حدود 300 میلیون دلار رسید و در سال 2014 این افزایش بیش از سه میلیارد دلار شد.در حال حاضر بودجه نظامی کشور آذربایجان در منطقه قفقاز بالاترین رقم را دارد وبودجه نظامی این کشور در حال حاضر پنج برابر کشور ارمنستان است.

چشم‌انداز آینده
در حال حاضر آذربایجان 20% از خاک خود را در اشغال ارتش ارمنستان دارد و تلاش دارد که با اقدامات دیپلماتیک در سطح کلان بین المللی این اراضی را از چنگ ارمنستان باز ستاند.همزمان با این اقدام به تقویت ارتش خود و گسترش روابط با کشورهای اروپایی و آمریکا و ناتو می پردازد.سیاستمداران آذربایجان در تلاش اند تا از همه حوزه های سیاسی ، اقتصادی ، نظامی و فرهنگی بتوانند اراضی از دست رفته را دوباره به خاک اصلی خود باز گردانند.حتی اگر اقدامات دیپلماتیک باعث برگرداندن این اراضی نشود ، اقدامات نظامی را دور از دسترس نخواهند دید.

یکی از دلایل پیچیدگی های بحران قره باغ، به گروه مینسک بر می گردد. این گروه شامل کشورهای آمریکا ، روسیه و فرانسه که به نظر می رسد هیچ کدام از این کشورها اراده لازم و کافی را برای حل این بحران ندارند. وجود جمعیت و لابی قوی ارمنی در هر سه کشور مورد نظر یکی از دلایل شکل نگرفتن این لابی است.

به هر روی جامعه بین المللی اگر خواهان حل این بحران و عدم پیچیده تر شدن موضوع هستند لازم است که طرحهایی جدید را برای حل آن با توجه به شرایط جدید منطقه ای، در نظر گرفتن تحولات جدید و موازنه جدید طرفین ارائه دهند.

* کارشناس حوزه اوراسیا و قفقاز

49312