وزارت محیط زیست، میراث طبیعی و گردشگری

اینکه رئیس سازمان حفاظت محیط زیست معاون رئیس جمهور باشد و مانند امروز فقط به رئیس جمهور پاسخگو باشد و یا مانند بسیاری از کشورهای دنیا وزارتخانه ای پاسخگو به مجلس و مردم باشد بحث های زیادی بین کنش گران محیط زیست و سیاستمداران و نمایندگان محترم مجلس وجود دارد. اغلب موافقین وضع فعلی معتقدند که اغلب نمایندگان مجلس - بر خلاف وظیفه ذاتی نمایندگی- مسائل منطقه ای را مهمتر از وظایف ملی و جهانی می دانند و اگر روزی وزارت محیط زیست مثلا با ساخت یک کارخانه و یا سد و معدن در حوزه انتخابی جناب نماینده مخالفت کند وزیر را به مجلس کشانده و به راحتی استیضاح می کنند. گروهی دیگر عدم آشنایی بسیاری از نمایندگان را به مسائل زیست محیطی را دلیلی بر دور بودن رئیس سازمان از تیغ نظارتی نمایندگان می دانند تا این سازمان بتواند به خوبی وظایف خود را انجام دهد. من از جمله افرادی هستم که با این نظر مخالفم و تاکید دارم که بایستی وزارت محیط زیست تاسیس شود و از ادغام سازمان جنگلها و مراتع وزارت جهاد کشاورزی و همچنین سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و سازمان هواشناسی وزارتی به نام "وزارت محیط زیست، منابع طبیعی و گردشگری" تشکیل شود تا هم به نمایندگان پاسخگو باشد و هم به مردم. دلایل من هم عبارتند از:

1- تجربه: تقریبا بسیاری از محافل علمی و اجرایی و نخبگان و فعالان محیط زیست اتفاق نظر دارند که سازمان حفاظت محیط زیست یکی از ناکارآمدترین و ضعیف ترین دستگاههای اجرایی و نظارتی کشور است. در بخش اجرایی ناتوانی این سازمان در حفظ مناطق چهارگانه برکسی پوشیده نیست. در بخش نظارتی عدم توانایی این سازمان در جلوگیری از تخریب طبیعت، آلودگی شهرها، و ناتوانی در ایستادگی در مقابل وزارتخانه های پر قدرتی چون نفت، راه و ترابری و نیرو عملا به سازمانی اگر نگوییم بی خاصیت، کم خاصیت تبدیل شده است. پس سیستمی که ناکارآمدی اش ثابت شده چه لزومی به ادامه این وضعیت است. پس بگذارید چند سالی هم وزارت شود بعد ببینید کدام موفق تر است.

2- موازی کاری و تجمیع توان تخصصی: بر کسی پوشیده نیست که وظایف دو سازمان جنگلها و مراتع و محیط زیست با هم همپوشانی زیادی دارند. هر چند تاریخچه و فلسفه شکل گیری این دو دستگاه متفاوت است ولی با توجه به پیشرفتهای علمی جدید و نگرش اکوسیستمی به حفاظت نمی توان وظایف این تشکیلات را از هم جدا کرد. شاید گماردن بسیاری از پستهای کلیدی سازمان محیط زیست به مدیران سازمان جنگلها و مراتع یکی از دلایل مهمی است که کارگزاران کلان کشور هم این دو را بسیار به هم نزدیک می دانند. تداخل وظایف در بسیاری از مواقع چالشهای بین این دو سازمان بوجود می آورد که برای نمونه می توان دادن پروانه چرا به دام در مناطق حفاظت شده سازمان را یکی از دردهای کهنه ای شمرد که هنوز راه حلی برای آن پیدا نشده است. نکته مهم دیگر امکانات بسیار وسیع و کادر این دو سازمان است که اگر در خدمت مدیریت واحد قرار گیرد کارآیی آن را بالا می برد و از خطاهای این دو دستگاه هم جلوگیری می کند. از طرفی سازمان جنگلها و مراتع به جایگاه واقعی خود - مانند گذشته که وزارت منابع طبیعی را تشکیل می داد - برمی گردد. طبیعی است که وظیفه وزارت کشاورزی حمایت از تولید محصولات کشاورزی است. در حالیکه وظیفه سازمان جنگلها و مراتع حفظ جنگلها و مراتع است. این تضاد فلسفی همیشه به ضرر جنگلها و مراتع است، چراکه وزیر سعی دارد فرد حرف شنوایی را به مدیریت این سازمان بگمارد که مانع کفه بهره برداری و تولید در این وزارت نشود.

3- بحران: شکی نیست که بحران های بیابان زایی ناشی از دخالت انسان، گرمایش کره زمین، خشکسالی و مدیریت ناکارآمد منابع آبی و آلودگی هوا، آب و خاک آینده کشور ما را تهدید می کند. در همین چند سال اخیر اثرات ویرانگر این بحرانها خود را بصورت هجوم ریزگردها بر بخش بزرگی از ایران، خشک شدن تقریبا اغلب دریاچه های داخلی و بخصوص ارومیه و سونامی سرطان و بیماریهای تنفسی خود را نشان داده است. اتفاقاتی که این روزها در اهواز، تهران و اراک افتاده به خوبی نیاز به یک مدیریت قوی تخصصی و پاسخگو را می طلبد تا توان مدیریت این بحران را داشته باشد. از آنجاییکه بستر بسیاری از این تغییرات ارتباط تنگاتنگی با تغییرات اقلیمی دارد با وارد شدن سازمان هواشناسی به دو سازمان دیگر می توان با تجمیع توان تخصصی و اجرایی نخبگان و مدیران این سه حوزه جلوی رفتار مخرب وزارتخانه هایی که با بخشی نگری توسعه ناپایدار در کشور را باب کرده اند ایستادگی کرد. از طرفی از اتلاف توان و انرژی این سازمانها در جهت کارآمدی بیشتر جلوگیری کرد.

4- گردشگری و میراث فرهنگی: کشور ما با داشتن تنوع طبیعی و فرهنگی پتانسیل بسیار بالایی در جذب گردشگر دارد. گردشگران سعی می کنند که در سفر خود هم از پدیده های طبیعی لذت ببرند و هم با آثار باستانی آشنا شوند. پارکهای ملی و مناطق حفاظت شده تحت نظارت سازمان حفاظت محیط زیست یکی از مهمترین جاذبه های گردشگری هستند؛ پس ادغام سازمان گردشگری و میراث فرهنگی کمک بسیاری در همگرایی و بهره وری بیشتر از میراث طبیعی و فرهنگی کشور دارد. در نگاه مدرن به حفاظت بایستی تمامی عناصر طبیعی و فرهنگی و از جمله آداب و سنن جوامع بومی و توانمندی آنها در تولیدات صنایع دستی را با هم مدیریت کرد. ساخت ژئو پارکها هم با همین هدف می باشد که در حال حاضر با توجه به جدا بودن این سازمانها - علیرغم امکان معرفی انواع ژئوپارک در ایران - نمی توان به چنین آرزوی دست یافت.

5- مدیریت درون سازمانی: هیچ چیز در کشور ما به اندازه گماردن مدیریتهای یک نهاد دولتی به فردی بیرون و یا با تخصص نامربوط به کشور آسیب نزده است. سازمان حفاظت محیط زیست را شاید می توان از بدشانس ترین دستگاههای دولتی بعد از انقلاب نام برد. شاید این طنز خیلی هم دور از واقعیت نیست که هر وقت خواستند کسی را مسئول کنند که نمی دانند چه مسئولیتی به او بدهند آن را به سازمان محیط زیست می فرستند. نگاه کنید که از بعد از انقلاب حتی یکی از روسای این سازمان با وظیفه تخصصی خود آشنا نبودند و از دکترای مهندسی مکانیک (تقی ابتکار)، معلم ریاضی (میرزا طاهری)، پزشک اطفال (منافی)، ایمونولوژیست (معصومه ابتکار)، دیرینه شناس (جوادی) و در نهایت استاندار سابق با مدرک بهداشت محیط (محمدی زاده) در راس این سازمان بوده اند. جالب است نه تنها رئیس که حتی معاونین و مدیران کل هم اغلب از بیرون به این سازمان می آورند. هر چند بحث و دلایل پیرامون این مسئله در این نوشته کوتاه نمی گنجد ولی توجیه خوشبینانه آن است که تعداد متخصصان محیط زیست کشور آنقدر کم است که روسای جمهور نمی توانند یک نفر را متناسب با خط فکری و سیاسی خود مناسب سازمان پیدا کنند و ناچارند از بیرون فردی را به ریاست سازمان و معاونین بگمارند. تجمیع این چهار سازمان در یک وزارتخانه بهانه نبود مدیر مناسب را از بین می برد و یکی از بزرگترین کاستی های تشکیلات فعلی از بین می رود.

6- کاهش بروکراسی و صرفه جویی اقتصادی: وقتی در کشور چهار سازمان با وظایف کَمی تا قسمتی همپوشان وجود دارد نه تنها هزینه سنگینی برای حفط تشکیلات و تامین ساختمانها، امکانات و کادرهای آنها صرف می شود بلکه به دلیل جدایی از هم برای مردمی هم که با آنها سر و کار دارند مشکل ساز می شود. با ادغام این چهار سازمان در یک وزارتخانه هدف دولت و برنامه پنجم در کوچک شدن دولت هم برآورده می شود.

7- پژوهشگری و جذب نخبگان داخل و خارج: شاید یکی از دلایل ضعف این سازمانها - بخصوص سازمان حفاظت محیط زیست که این نگارنده با آن آشنایی بیشتری دارد - ناتوانی آنها در جذب نخبگان داخل و خارج کشور می باشد. حتی می توان به جرات گفت که این سازمانها حتی از نیروهای تخصصی خود به خوبی استفاده نمی کنند و آنها را دفع می کنند. متاسفانه مدیران ناآشنا با محیط زیست باعث بی انگیزگی و به حاشیه رانده شدن و دفع بسیاری از متخصصان و کارشناسان شاغل این سازمان شده است. با تجمع این چهار سازمان نخبگان و محققان این سازمانها با هم بهتر می توانند نهادهای پژوهشی و تشکیلاتی ترتیب داده تا بتوانند با کمک دانشگاهها در حل مشکلات کشور تلاش کنند. برای نمونه می توان به توان تخصصی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع اشاره کرد که می تواند در وزارتخانه جدید نقشی به مراتب کاراتر از امروز ایفا کند.

8- گسترش همکاریهای بین المللی: بسیاری از کنوانسیونها و برنامه های بین المللی مانند برنامه انسان و بیوسفر یونسکو، یا میراث جهانی یونسکو ماهیتی چند بعدی داشته و میراث طبیعی، تاریخی، فرهنگی و جوامع انسانی را با هم تلفیق می کنند. یکی از علل ناکامی ما در روابط بین المللی و همچنین ایجاد مناطقی مانند میراث یونسکو و ژئوپارک همان چند پارگی سازمانهای مسئول است. محیط زیست ساز خودش را می زند، سازمان گردشگری ساز خودش و سازمان جنگلها هم سازی دیگر. یک پارچه شدن این تشکیلات و بهره مندی از تیم قوی در یک وزارتخانه ما را در دستیابی به اهداف و روابط بین المللی نزدیکتر می کند.

9- اصلاح بودجه: امروز سازمان محیط زیست از نظر بودجه از سازمانهای ضعیفی است که توان لازم جهت تامین هزینه وظایف بسیار گسترده و متنوع را ندارد. ایجاد وزارتخانه ای قوی قدرت چانه زنی و بهره گیری از منابع دولتی و غیر دولتی را در رسیدن به اهداف مهم زیست محیطی بالا می برد.

10- سهیم کردن مردم در حفاظت: هر چند در دوره های مختلف مسئولین سازمان حفاظت محیط زیست مدعی سهیم کردن مردم در امور حفاظتی و بخصوص افزایش آگاهی مردم داشته اند، ولی تجربه نشان داده است که در این خصوص موفق نبوده اند. هر چند تضمینی نیست که وزارتخانه نیز به چنین هدف بزرگی برسد، ولی گماردن مسئولینی توانمند و تجمیع نیروهای پراکنده امکان بکار گیری از نیروهای مردمی را در جهت حفاظت بالا می برد.

همه ما می دانیم که امروز چالشهای محیط زیستی زندگی ما را بشدت تحت تاثیر قرار داده است و مسئولین سازمان حفاظت محیط زیست هم در انجام وظیفه خود موفق نبوده اند. لازم است نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی با تاسیس وزارتخانه جدیدی بنام " وزارت محیط زیست، میراث طبیعی و گردشگری" گام مهمی در مسئولیت پذیری این سازمان و دیگر تشکیلات مسئول در حفظ زیست و میراث طبیعت و فرهنگی کشور بردارند. وضع محیط زیست ما نه تنها بحرانی است که در هم ریختگی آن به ترمیم فوری و شکل گیری تشکیلاتی قوی نیاز دارد که نتواند ناتوانی های خود را با توجیه وظیفه نظارتی و بی توجهی دیگر سازمانها به توصیه های پند آموزَش پنهان کند. امید است نمایندگان محترم مجلس با درک شرایط فعلی تاسیس وزارتخانه ای مسئول را در اولویت خود قرار دهند که هر روز تاخیر خسارتی سنگین برای مردم و کشور دارد.