یک دهه بعد از آن جمعه فاجعه بار در بم: برای زلزله های مخرب تر از بم آماده شویم

با درنظر گرفتن موقعیت کانون زمینلرزه ژرفای کانونی زلزله بم 8 کیلومتر برآورد شد. نزدیکترین نگاشت لرزه ای بدست آمده در این زلزله به کانون آن شتابنگاشت حاصله در ایستگاه بم است براساس تخمین گشتاور لرزهای، بزرگای زلزله بم Mw = 6.5 محاسبه گردید. این برآورد براساس شتابنگاشت حاصله در بم صورت گرفته است.گسیختگیهای سطحی ایجاد شده پس از زلزله بم در در راستای گسل بم و پیرامون شهر بم و بین شهرهای بم و بروات مشاهده شد. راستای گسیختگیهای سطحی در طول کلی حدود 10 کیلومتر از غرب بروات تا شمال شرق بم دیده میشوند. داده های شتابنگاری از زمینلرزه بم در 23 ایستگاه شبکه ملی شتابنگاری ایران ثبت شده است. شتابنگاشت در ایستگاه بم در فاصله کانونی 12 کیلومتری و فاصله سطحی از گسل به میزان یک کیلومتر بدست آمد. بیشینه شتاب پس از پردازش شتابنگاشت، روی مؤلفه افقی به ترتیب775 و623 سانتی متر بر مجذور ثانیه روی مؤلفه های افقی عمود بر گسل و موازی گسل میباشد. همچنین بیشینه شتاب پس از پردازش992 سانتی متر بر مجذور ثانیه روی مولفه قائم است. مشاهدات اولیه جنبش زمین در ایستگاه بم و همچنین بررسی خرابی ها در بم نمایانگر اثر جهت پذیری قائم به دلیل قرارگیری در حوضه نزدیک گسل است. این اثر را میتوان با مشاهده نگاشت مؤلفه قائم و تغییر مکانهای شدید به سمت بالا و پائین در هنگام لرزه اصلی بم و از سوی دیگر با تغییر مکانهای شدید در راستای عمود بر گسل (شرقی - غربی) توجیه نمود. خرابی ساختمانها و دیوار منازل در جهت یاد شده و همچنین اظهارات اهالی و از نوع جنبش و تکانهای احساس شده نمایانگر چنین اثری بود. شدت رو مرکز مهلرزه ای زلزله مخرب 5/10/1382 بم، در بم I=IX در مقیاس شدت مهلرزه ایEMS98 برآورد شد.این شدت مقدار خرابی ها را در حد تخریب کامل براورد می کند. در راستای عمود بر گسل کاهندگی سریع جنبش شدید زمین و شدت زمینلرزه نمایان است به نحوی که خرابی ها عمدتاً به ناحیه شهری بم محدود میشد.

1- با وجود آنکه آقای کریمی استاندار وقت کرمان در ارائه گزارش خود در تلویزیون (گفتگوی ویژه خبری، شبکه 2، بهمن 1382) آمار تلفات را 33 هزار کشته اعلام کرد، ولی بعدا گزارش رسمی دیگری بر پایه شناسنامه های باطل شده تلفات را 26271 نفر اعلام کرد. این هم همچنان از مشکلات در تشخیص واقعیت برپایه داده های رسمی (از منابع مختلف دولتی) در ایران است که حتی در مواردی مانند زلزله بم که سانحه مهم و مخربی رخ داده است، باز آمار های مختلف موجود است. ولی مشکلات در زلزله بم فقط از این نوع نبود.
2- از ساعاتی قبل از رخداد زلزله چند پیش لرزه که فقط در خود شهر احساس می شد مردم را نگران کرده بود ولی این زلزله های کوچک به حدی بزرگ نبودند که در شبکه های لرزه نگاری کشور (یا شبکه های بین المللی)ثبت و اعلام شوند. بنابراین از منابع رسمی علمی و فنی در کشور خبر و گزارشی موجود نبود که وقوع زلزله های کوچک را تائید کند (چون به دلیل کوچکی اندازه رخداد در ایستگاه های لرزه نگاری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و ایستگاههای شبکه لرزه نگاری باند پهن پژوهشگاه زلزله ثبت و گزارش نمی شدند) ولی مردم بم این زلزله های کوچک (پیشلرزه ها) را حس می کردند . هنگامی که دانشجویان ساکن خوابگاه دانشگاههای آزاد و پیام نور بم نیمه شب می خواستند از بیم پیشلرزه ها (یا احتمال رخداد زلزله مهمتر) از ساختمان خارج شوند، بی اطلاعی از شرایط ویژه موجب نگهداری دانشجویان در خوابگاه و کشته شدن دانشجویان و نگهبانهای مربوطه در خوابگاهها شد. آخرین پیشلرزه حدود 50 دقیقه قبل از لرزه اصلی رخ داد و لرزه اصلی در ساعت 5:26 بامداد به وقت محلی موجب ویرانی بخش بزرگی از شهر شد.
3- در ساعت 10:30 بامداد همان روز جمعه، درخواست کمک از طریق رادیو کرمان از مردم شهر و استان کرمان برای امداد رسانی فوری به مردم بم، موجب شد که مردم با هر وسیله نقلیه ممکن (خودروی شخصی، موتور سکلت، وانت بار، کامیون، مینی بوس و...) به سوی بم حرکت کنند، وبه همین دلیل و با ازدحام و تصادفهایی که در جاده بم-کرمان رخ داد، این جاده در حدود ساعت 11:30 صبح دچار ترافیک سنگین شد! و به طور مقطعی راه بندانهای طویلی ایجاد شد.هدفی خوب و نیتی خیر، موجب راه بندانی و قطع شریان ارتباطی به شهر بم در هنگامی شد که باز ماندن این جاده برای نجات جان مصدومان نیازی حیاتی بود.
4- وجود فرودگاه بم و عملیات انتقال مصدومان از بم به سوی کرمان که از سوی سردار شهید احمد کاظمی از محل فرودگاه بم هدایت شد و در طول مدت حدود 72 ساعت بی وقفه ادامه یافت، نقش بزرگی در نجات جان بسیاری از مصدومانی شد که از طریق این فرودگاه از بم به سوی کرمان و سپس شهرهای دیگر تخلیه شدند (حدود 15000 نفر). یاد شهید کاظمی به خیر که در این عملیات به عنوان فرمانده نیروی هوایی سپاه نقشی کلیدی برای مدیریت بحران بازی کرد و خود در یک سانحه ای هوایی در حدود دو سال بعد جان باخت.
5- توزیع خرابی ها در شهر بم کاملا نشان داد که پهنه شرقی شهر که در محدود گسل زمینلرزه ای بم واقع بود، عملا به طور کامل ویران شد، ولی هرچه به سوی غرب شهر نزدیک می شدیم عملا میزان خرابی ها کم می شد و بسیاری از خانه ها در غرب بم تقریبا سالم ماندند. این موضوع نشان داد که ساخت و ساز و شهر سازی روی پهنه های گسله ناحیه های تخریب در زلزله های بعدی را می تواند گسترش دهد. متاسفانه هر گاه در این مورد در کشور صحبت می شود، در جواب به جای پذیرش واقعیت (آسیب پذیری شدید نواحی مسکونی که بر روی پهنه گسلهای فعال احداث شده در هنگام رخداد زمینلرزه ای در اثر گسیختگی در آن پهنه گسله) به مطالبی کلی در مورد استفاده از تکنولوژی بالا در ژاپن در هنگام احداث بنا در پهنه های گسله، و یا به این گزاره غلط اشاره می شود که "ایران کلا بر روی گسلهای فعال واقع است و همه جای ایران لرزه خیز است". این در حالی است که احداث یک بنای ویژه در پهنه گسله با بهره گیری از فناوری سطح بالا در کشورهای پیشرفته اولا با صرف هزینه های بسیار زیاد و آن هر بر حسب ضرورت رخ می دهد و این به هیج وجه توجیه گر شهرسازی در نواحی گسله در نواحی دیگر دنیا، به ویژه در کشور های در حال توسعه یا توسعه نیافته نیست. ضمنا هیچگاه تمام پهنه ایران به یک میزان لرزه خیز نیست و در هر ناحیه با لرزه خیزی بالاتر و در پهنه خطر زلزله بسیار زیاد، نیز با اجتناب از ساخت ساختمان بر روی گسلهای فعال می توان از خطر های بالقوه بعدی به طور نسبی اجتناب کرد.
6- در زلزله بم شهرک رزمندگان بم واقع در شرقی ترین بخش شهر عملا به طور کامل تخریب شد. گزارشهایی وجود داشت که هنگام ساخت این شهرک ملاحظات اولیه فنی (شناژ افقی و قائم در ساختمان) رعایت نشده و این مساله موجب شده تا علاوه بر جای نامناسب ساخت این شهرک (در پهنه گسله بم) ضعف فنی در ساختمان های این شهرک نیز در خرابی ها مزید بر علت شود. آنچه امروزه می توان از این مساله آموخت شهرک سازی (به ویژه ساخت مسکن ارزان قیمت برای اقشار کم درآمد) در شکلهای مختلف (با نام شهرک های مختلف تعاونی، به نام سازمانهای مختلف و یا در سالهای اخیر با نام مسکن مهر) در کشور باید بازنگری شود. هر نوع ساخت مسکن به صورت نامقاوم در مقابل خطر زلزله عملا پهنه های آسیب پذیر را در حاشیه تمام شهر های در معرض خطر زلزله در ایران افزایش می دهد چرا که جمعیت بیشتری را در معرض خطر مستقیم در هنگام یک زمینلرزه محتمل قرار میدهد. به یاد داشته باشیم که تقریبا تمام ساکنان شهرک رزمندگان بم در زلزله 1382 کشته شدند.
7- زلزله ورزقان حدود 9 سال بعد از زلزله بم در 21 مرداد 1391 در یک ناحیه تقریبا روستایی در حدود 60 کیلومتری شمال شرق تبریز رخ داد. در این زلزله نیز که کانون زلزله (کانونهای هر دو زلزله که به فاصله 11 دقیقه با بزرگای های 6.4 و 6.3 رخ دادند) در ناحیه ای تقریبا کم جمعیت قرار داشت حدود 306 نفر کشته شدند. 44 نفر از این کشته ها تنها در روستای باجه باج ورزقان رخ جان باختند. این نشان می دهد که در هر رخدادی با بزرگای بیش از 6 هر گاه کانون در نزدیکی نواحی رخداد شهری یا روستایی ما واقع باشد،متاسفانه همراه با تلفات جانی خواهد بود. یادمان باشد که در زلزله برازجان (7 آذر 92)با بزرگای 5.7 نیز ما هشت نفر کشته در استان بوشهر تجربه کردیم! برای رخداد زمینلرزه های شدید تر از زلزله بم در نواحی مسکونی مان باید آماده شویم.