دریای خزر؛ ماداگاسکار آب‌های جهان

هادی معیری نژاد -بزرگترین دریای محبوس در خشکی کره زمین روزگاری چنین محبوس نبود و اقیانوس آرام را به اقیانوس اطلس وصل می کرد اما گذر میلیونها سال بر عمر زمین و تحرکات خشکی ها به اینجا رسید که دریای تتیس به دریاچه بزرگی تبدیل شد که به ناچار باید دریایش بنامیم چرا که دریاچه در مقابل عظمت این دریا واژه کوچکیست.

این فرایند بین 50 تا 60 میلیون سال پیش رخ داده و اول راه دریا به اقیانوس آرام و سپس به اقیانوس اطلس وصل شد تا این دریا به صورت محصور به انسانها به ارث برسد.

اما این فعل و انفعال باعث ایجاد یک محیط خاص در این دریا شده است و موجودات منحصر به فرد در این دریا از دیرباز به حیات و تکامل خود ادامه داده اند که از این نظر بسیار شبیه جزیره مادگاسکار در جنوب شرقی آفریقا و یا حتی قاره استرالیا است که روند تکاملی مخصوص به خود و موجودات خاص خود را دارند.

اما این خاص بودن محصولات دریایی خزر به نوعی بلای جانش هم شده است. ماهی سفید مخصوص خزر و ماهیان خاویاری و خود خاویار منحصر به فرد این دریا یکی از امتیازات ویژه ای است که در حقیقت به جای آن که قاتق نان این دریا شود قاتل جانش شده.

افزون بر این ذخیره بی مثال گاز و نفت بستر این دریا که حتی از امتیاز اول هم خطر آمیز تر است و حیات سالم این دریا را با تهدید جدی مواجه کرده است.

کاهش ذخایر ماهیان سفید

ماهی سفید یکی از مرغوب ترین ماهیان کشور و بهترین ماهی دریای خزر محسوب می شود. این ماهی که از رسته کپور ماهیان است نوع خاص آن در دریای خزر میزید که بسیار خوش طعم است . گرچه این ماهی به دلیل داشتن استخوان زیاد خیلی مورد استقبال مردم دیگر استانهای کشور قرار نمیگیرد اما همگی بر یکتا بودن طعم و خواص مخصوص این ماهی معترفند.این ماهی بیشتر در قسمتهای پرآب جنوبی یعنی سهم ایران از این دریاچه می زید و در سالیان گذشته روسها با ترفندهای مختلف مثل رهاسازی ماهی های کفال برای تاراندن ماهی سفید به سمت شمال سعی در استفاده بیشتر از این محصول دریایی را داشتند هرچند که خود ماهی کفال هم به یکی از ماهی های ماکول مردم شمال کشور تبدیل شد.

اما در سالیان اخیر اگرچه با تکنولوژی صید و افراد شاغل بیشتر در شیلات حجم ماهی صید شده افزایش داشته اما از لحاظ حجم ماهی در هر تورگزری مشخص است که ذخایر این ماهی به شدت در حال تهدید است.

در دهه 60 و 70 صید از دهه پنجاه میلادی بیشتر بوده اما از لحاظ حجم ماهی کاهش محسوسی در سالیان اخیر اتفاق افتاده.
به گزارش شیلات ذخاير ماهي سفيد طي چند دهه گذشته تحت تاثير عواملي چون صيد بي رويه، از بين رفتن محل هاي تخمريزي و تكثير مصنوعي و رهاسازي انبوه شاهد نوسانات و تغييرات زيادي بوده است. بطوريكه ميانگين صيد آن در دهه هاي 26-1316، 56-1346 و 76-1366 بترتيب 3110، 990 و 8505 تن بوده است. همچنين در چند دهه اخير حداقل ميزان صيد سالانه مقدار 121 تن در سال 1343 و حداكثر صيد آن 11175 تن در سال 1373 بود كه 92 برابر اختلاف نشان مي دهد.

مقدار صيد ماهي سفيد در واحد تلاش (صيد در هر باره پره كشي) نيز تغييرات زيادي را نشان مي دهد. به طوري كه مقدار آن در سال 1350 حدود 17 كيلوگرم، در سال 1368 به مقدار 216 كيلوگرم و در سال 1378، حدود 112 كيلوگرم بوده است. كاهش صيد در واحد تلاش در سال 1378، بدليل افزايش تعداد پره كشي ها بميزان 3.8 برابر (نسبت به سال 1368) در اثر افزايش تعداد شركتهاي تعاوني پره مي باشد.

مقدار بيوماس محاسبه شده براي ماهي سفيد براي سال 1350 حدود 1300 تن بود و طي سالهاي 1369 تا 1379 از 18489 تا 25400 تن در نوسان مي باشد. ميانگين بيوماس ماهي سفيد در ده سال اخير 22750 تن بوده كه نسبت به سال 1350 بيش از 17 برابر افزايش نشان مي دهد. صيد انجام شده طي ده سال اخير 35 تا 46 درصد بيوماس سالانه بوده و برداشت بيش از حداكثر محصول قابل برداشت بعلاوه پايين آمدن ميانگين وزن بچه ماهيان رهاسازي شده و كاهش ضريب بازگشت، باعث گرديده ذخيره ماهي سفيد طي سالهاي 1377 و 1378 روند كاهشي داشته باشد.

البته در سالیان اخیر سعی شده با پرورش و رهاسازی ماهی سفید از کاهش محسوس آن به دلایل طبیعی جلوگیری شود که این امر با تضاد همیشگی با آلودگی های محیطی این دریا و رودخانه های اطراف به امری چالش آمیز و مسله حیات و ممات این گونه خاص تبدیل شده است.

ماهیان خاویاری ؛یگانه دنیا اما در حال انقراض

اگر سری به فروشگاههای بزرگ در کشورهای اروپایی بزنید حتما خاویارهای مختلف در رنگ و اندازه های مختلف در قفسه ها با قیمت مناسب می توانید پیدا کنید و اگر طعم آنرا دوست داشته باشید با صبحانه آن را نوش جان کنید اما در پایان صبحانه مثل باقی مردم دنیا به این نتیجه می رسید که خاویار ایران یک چیز دیگر است . گرچه برای به فعلیت در آوردن این نظرتان حداقل برای یک بسته 50 گرمی باید بین 150 تا 300 هزار تومان پول بدهید اما حداقل این است که متوجه می شوید این محصول نیز مانند اقلیم دریای خزر منحصر به فرد است.

ماهی های خاویاری خزر در حقیقت مانند دایناسورهای زنده هستند چرا که نسل آنها به میلیونها سال قبل و قبل از حیات انسان باز می گردد اما این دریا با شرایط خاص خود توانسته این گونه ها را تا به امروز حفظ کرده و به دست انسانها بسپارد انسانهایی که بعد از کشف طعم بی همتای خاویار کمر به نابودی نسل این ماهی بسته اند یعنی کار که طبیعت در طی میلیونها سال نتوانست انجام دهد.

ماهي هاي خاوياری

ماهیان خاویاری که استروژن نامیده می شوند و از خانواده تاس ماهیان، از جمله گونه های آب زی کم نظیری هستند که از قدمتی چند صد میلیون ساله که به عصر ژوراسیک باز می گردد بر خوردارند و از این رو ماهیان خاویار را فسیلهای زنده جهان می نامند که همراه با تکاملی فیلوژنی تا به امروز باز مانده اند . از منظر تعدد گونه ها به ۲۷ گونه و زیر گونه در جهان تقسیم می شوند که از این تعداد ۵ گونه در دریای خزر زندگی می کنند ،دریایی که خود به تنهایی ۹۳ درصد ذخایر ماهیان خاویاری جهان را در خود جای داده است.

اما ارزش ماهیان خاویاری نه به جهت استفاده از گوشت انان که به واسطه تخم انان که به خاویار یا مروارید سیاه مشهور است ،می باشد . خاویار خود به تنهایی به عنوان اشرافی ترین صبحانه جهان محسوب می گردد
دریای خزر به تنهایی ۹۳ در صد از ذخیره خاویار و ماهیان خاویاری جهان را در خود جای داده است .همچنین ۵ گونه از ماهیان خاویاری ممتاز جهان نیز در این دریا میزیند که به ترتیب کیفیت عبارتند از «فیل ماهی» -«قره برون یا ماهی خاویاری ایران »- «ماهی خاویاری گلد(چالباش) یا روس»- «ماهی شیپ »-« ماهی ازون برون» ،

فیل ماهی بزرگترین ماهی ابهای داخلی است که از نقطه نظر کیفیت خاویار رتبه اول را به خود اختصاص داده است نام دیگر ان بلوگا است و نمونه هایی از انها با وزنی در حدود۱۴۰۰کیلوگرم و سنی بیش از ۱۰۰ سال صید شده است .هر ۲ یا ۳ سال یک بار تخم ریزی می کند و بین ۱۴ و ۱۷ سالگی بالغ می شود و به واسطه بهترین خاویار، رتبه گرانترین ماهی و خاویار جهان را دارا ست  از طولی معادل یک و نیم متر تا بیش از چهار متر بر خوردار است ، رکورد صید ان در ایران ۶۲۰ کیلوگرم بوده است.

قره برون یا تاس ماهی ایران در حال حاضر گونه ای مستقل محسوب می شود ،چرا که تا قبل از این انرا زیر گونه ای از ماهی روس می دانستند . در لفظ به معنای بینی سیاه است که از رتبه دوم ارزش بر خوردار است . در حال حاضر به واسطه تکثیر مصنوعی از نقطه نظر تعدد از گونه روس پیشی گرفته است . از گونه روسی بزرگتر است و کیفیت خاویاری برتر ی را نیز دارا ست از نظر ظاهری تا حدی شبیه به هم هستند گرچه رنگی تیره تر همراه با رنگ دانه های سفید رنگ که تا بینی وی ادامه پیدا
کرده وی را از نظر ظاهری از تاس ماهی روس جدا می کند . وزنی معادل ۶۰ تا ۱۳۰ کیلوگرم دارد و طولی معادل ۱متر تا بیش از ۲متر که در فاصله ۱۲ تا ۱۴ سالگی بالغ می گردد.

تاس ماهی روس یا چالباش در زمره گونه هایی است که در تمامی نقاط دریای خزر یافت می شود و خاویار ان را نیز به اصطلاح طلایی می نامند که از رتبه سوم ارزش بر خوردار است و در فاصله ۱۲ تا ۱۶ سالگی به سن تخم دهی میرسد و بالغ می شود . از طولی معادل ۱ تا ۲ متر بر خوردار است و وزنی معادل ۶۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم.

ماهی خاویار شیپ معمولا ماهی مهاجری است که به واسطه تخم ریزی به سواحل ایران می اید و در رودخانه های ابریز دریای خزر تخم گذاری می کند . از عمری معادل ۳۰ سال بر خوردار است ، سبک وزن است و از تعدد کمی هم بهره می برد ،از نقطه نظر ارزش در رتبه چهارم قرار دارد . با طولی بیش از ۱ متر و وزنی سبک ، در فاصله ده سلگی تا ۱۴ سالگی بالغ می گردد و به سن تخم دهی می رسد .

ماهی اوزون برون (دراکول) کوچکترین ماهی خاویار دریای خزر است که در ایران به اشتباه کلیه ماهیان خاویاری را به نام وی اوزون برون می نامند .از نقطه نظر کیفی در رتبه اخر قرار دارد چرا که از خاویار ریزتر و ارزانتری بهره می برد . از نظر تکثیر مصنوعی با مشکلاتی مواجه است و تعداد ان نیز در شرایط طبیعی رو به کاهش است .در ترجمه نام وی بینی دراز است.در فاصله ۸تا۱۲ سالگی بالغ می شود . قامتی معادل ۱ تا ۱.۵متر دارد و وزنی سبکتر در قیاس با دیگر ماهیان این خانواده در دریای خزر .

کاهش ماهیان خاویاری

استحصال خاویار که در سالیان گذشته به 300 تن در سال می رسید هم اکنون به حدود 10 تن در سال رسیده که نشانگر کاهش محسوس تعداد ماهیان خاویاری است.

قاچاق و صید بی رویه، آلودگی آب دریا ورود انواع فاضلاب‌ها و آلاینده موجب شده تا نسل ماهیان خاویاری در معرض خطر جدی قرار گیرد.

آمارها بیانگر آن است که نسل بسیاری از گونه‌های ماهیان خاویاری در دریای خزر به مخاطره افتاده و زنگ انقراض این گونه‌های ارزشمند و حیاتی طنین انداز شده است.

همچنین ورود سالانه پنج میلیون تن مواد آلاینده از استان‌های شمالی ایران به دریای خزر، زنگ خطر ناشی از مرگ تدریجی ذخایر این دریا را به صدا درآورده است.

این در حالی است که دریای خزر به عنوان بزرگترین منبع ماهیان خاویاری دنیا، 90 درصد خاویار جهان را تامین می کند .
اختلال در تکثیر طبیعی ماهیان اقتصادی دریای خزر توسط عوامل غیرمجاز در سطح استان، هجوم ساحل نشینان رودخانه‌ها و خلل در تکثیر طبیعی و صید غیرمجاز آنان از خطرات اساسی بوده که ذخایر دریای خزر را تهدید می کند.
صید بی رویه، قاچاق خاویار، عدم رعایت صید، عدم بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر و افزایش آلودگی آب دریا در اثر فاضلاب کشورهای همسایه ایران از دلایل عمده خطر انقراض این گونه ماهیان است.

تهدیدات دیگر

این دریا هم اکنون با زباله های سحل نشینان، فضولات صنعتی ، شانه دار مهاجم آلودگی های نفتی و صنعتی ، صید بی رویه و دهها عامل دیگر تهدید می شود. طرحهای خلق الساعن مثل انتقال آب خزر به کویر و جاده سازی در خلیج گرگان و میانکاله ورود پسابهای ساحل نشینان و مسافران همگی این دریای بزرگ را تهدید می کنند . گرچه خزر بسیار بزرگتر از تهدید های ماست اما حجم این اقدامات و تواتر آن باعث شده است این دریا نسبت به گذشته منحصر به فردیش را از دست بدهد و با انقراض گونه های یگانه مانند ماهی های سفید و خاویاری و همچنین فک خزر به یک آبگیر بزرگ تبدیل شود که بزرگترین امتیاز آن ذخایر عظیم نفت و گاز در بستر آن است.

4646