قنات‌های وزوان و میمه در اصفهان، مون، زارچ و حسن‌آباد مشیر در یزد، گوهر ریز جوپار و دو قنات دیگر در بم از استان کرمان، قصبه گناباد و فردوس از خراسان و ابراهیم‌آباد در اراک، نام این ١١ قنات است. تلاش برای ثبت جهانی قنات‌های ایرانی که یکی از شیوه‌های پایدار مدیریت منابع آب است، در شرایط کنونی از آن‌رو واجد اهمیت است که ایران به لحاظ منابع آب و چگونگی به‌کارگیری و مدیریت آن، با بحران‌های جدی‌ای مواجه است.
علی‌اصغر سمساریزدی، پژوهشگر و مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی که در تهیه و تدوین پرونده ثبت جهانی قنات‌های ایران نقش عمده‌ای داشته است، در گفت‌وگو با «شرق» در این‌باره می‌گوید: «١١ قناتی که برای ثبت جهانی انتخاب و در این پرونده گنجانده شدهاند، هرکدام به لحاظ قدمت، نوع معماری، عمق، طول و مشخصاتی از این‌دست، منحصربهفرد و بی‌نظیر هستند».
او درباره دیگر جزئیات این پرونده نیز می‌گوید: «هفت سال پیش مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های آبی که از مراکز وابسته به یونسکو در ایران است، مطالعات تعدادی از قنات‌های شاخص را در دستور کار قرار داد، برهمین‌اساس بررسی شد هر کدام از قنات‌ها، شاخصه‌های موردتوجه برای یونسکو برای ثبت جهانی را داشته باشد و دراین‌راستا مطالعات گسترد‌ه‌ای در دستور کار قرار گرفت، درنهایت چند سال طول کشید تا این مطالعات انجام و پرونده‌ها آماده شود. بعد از تکمیل، پرونده به میراث داده شد و این سازمان پرونده‌ها را بعد از مطابقت با معیارهای یونسکو، ارزیابی مجدد کرد و برای نامزدکردن در فهرست آثار ثبت جهانی به یونسکو ارسال کرد».
سمساریزدی درباره ویژگی‌های اصلی انتخاب این ١١ قنات برای ثبت در فهرست جهانی نیز گفت: «ویژگی‌های موردتوجه برای انتخاب این قنات‌ها، شامل فناوری‌های مرتبط با احداث برخی از آنها و همین‌طور برخی ویژگی‌های منحصربهفرد آنها، مانند عمیق‌ترین، طولانی‌ترین، یا قدیمی‌ترین قنات ایران بود. علاوه بر این، برخی دیگر از قنات‌های انتخاب‌شده نیز نظام‌های مدیریت آب خیلی پیچیده‌ای بر آنها حاکم است و همین هم آنها را خاص کرده است، برخی از این قنات‌ها نیز به لحاظ فناوری حفر منحصربه‌فردند و شیوه ساخت آنها نشانه دانش گذشتگان ماست».
ویژگی‌های برخی از این قنات‌ها که آنها را واجد ورود به این فهرست کرده ، به این شرح‌است:
قنات زارچ که در این فهرست قرار دارد با ٨٠ کیلومتر طول عنوان طولانی‌ترین قنات دنیا را دارد، قدمت قنات زارچ را مربوط به دو تا سه هزار سال پیش و دوران پیش از اسلام و دوره ساسانی می‌دانند.
قنات بلده، رشته‌قناتی با قدمت تاریخی مربوط به دوره ساسانی است که بخش‌های عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند.
این قنات دربرگیرنده ۱۶ قنات، دو چشمه و مقداری آب‌های سرگردان است. ناصرخسرو در سفرنامه خود آن را به کیخسرو نسبت می‌دهد.
قنات مون در اردستان اصفهان واقع شده و تنها قنات دوطبقه جهان است. این قنات دوطبقه با شماره ۹۰۲۳ در سال ۸۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و شامل دوطبقه است که در هر طبقه آن آبی مستقل جریان دارد به‌گونه‌ای که آب هیچ‌یک به دیگری نفوذ نمی‌کند، این قنات ۸۰۰ سال پیش احداث شده است.
درباره قنات‌های وزوان و مزدآباد میمه هم گفته می‌شود وجود سدهای زیرزمینی در این دو قنات باعث شد آنها به این فهرست راه پیدا کنند. قنات گوهر ریز جوپار قدمتی ۷۵۰ساله از دوران صفویه دارد و درمجموع با سه هزار و ۵۵۶ متر طول با ۱۲۹ حلقه چاه و در شش رشته با دبی آب ۶۰ لیتر در ثانیه حدود ۳۳۰ هکتار اراضی باغ شهر جوپار را آبیاری می‌کند و یکی از مزیت‌های این قنات تأمین آب آن از گسل است.
درهمین‌حال، محمدحسن طالبیان، معاون میراث‌فرهنگی کشور، نیز هدف از تلاش برای ثبت جهانی پرونده قنات را توجه به میراث گذشته، حل بحران آب و راهی به سوی توسعه پایدار می‌داند. او همچنین می‌گوید: «پرونده ثبت جهانی قنات‌ها نخستین پرونده مشارکتی سازمان میراث‌فرهنگی با دیگر دستگاه‌ها و سازمان‌های کشور محسوب می‌شود که با هدف توسعه پایدار شکل گرفته است. به همین دلیل، این پرونده بسیار مهم و پیچیده به شمار می‌رود که برای نخستین‌بار با مشارکت سازمان میراث‌فرهنگی، وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی مراحل آماده‌سازی و ارسال آن انجام شد».
معاون میراث‌فرهنگی کشور با اشاره به بحران آب و لزوم توجه وزارتخانه‌ها به موضوع قنات، تأکید کرد: «با وجود بحران آب در ایران و لزوم توجه دستگاه‌های مختلف به میراث گذشته، از یک‌سال و نیم گذشته پرونده‌هایی برای ثبت در فهرست آثار جهانی انتخاب شد که نیاز به مشارکت سازمان‌ها و شوراهای مردمی داشت. درحال حاضر یکی از ویژگی اصلی ثبت قنات‌ها این است با مدیریت سنتی مردم اداره می‌شوند به‌طوری‌که در کنار ١١ قنات شاخص کشور که برای ثبت در فهرست آثار جهانی انتخاب شدهاند، پایگاه و مرکز پایش با همکاری دستگاه‌ها ایجاد شده است».
طبق گفته رضا راعی‌عزآبادی، مدیرکل دفتر مطالعات پایه منابع آب ایران، درحال‌حاضر ٤١ هزار رشته‌قنات در کشور براساس آماربرداری‌های سال ٩٠ شناسایی شده که از آنها چهار میلیارد مترمکعب آب برداشت می‌شود. این در حالی است در آماربرداری‌های سال ٨٥، ٣٦ هزار رشته‌قنات شناسایی شده بود که از آن هشت میلیارد مترمکعب آب برداشت می‌شد.
۴۷۴۷
نظر شما