پرونده ای درباره طرح خاکستری انتقال آب دریای مازندران به کویر مرکزی/ سراب آب و تشنگی کویر

مینا افشار: حدود ۴۰ سال گذشته موضوع انتقال آب دریای خزر و عمان به فلات مرکزی ایران بارها مطرح شده و همیشه موافقان و مخالفانی داشته است. این طرح در سال 91 به طور جدی در دستور کار قرار گرفت و بنا شد که تا پایان همان سال خط انتقال آب دریای خزر پس از ورود به استان سمنان در منطقه چشمه روزیه به ۲ خط برای انتقال به شرق استان و نیز شهرستان گرمسار تقسیم و هدایت شود. در ادامه برنامه ریزی برای این طرح قرار شد خط انتقال آب دریای خزر پس از ورود به استان سمنان، در ۲ خط لوله انتقال مجزا، یکی برای شهرستان‌های دامغان و شاهرود و دیگری به غرب استان هدایت و تقسیم شود. اما در میان مخالفت‌های کارشناسان و متخصصان مسایل آب و محیط زیست، وزارت نیرو از اجرایی شدن این طرح خبر داد. کارشناسان مسایل آب اما این طرح را از اساس بدون توجیه و غیرکارشناسی می دانند.

طرح احیای دریاچه ارومیه مسئله ای که مدت هاست برنامه های متعددی برای آن ارائه می شود. با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید نیز تبدیل به یکی از شعار های اصلی دولت شد این شعار دولت انتظار مردم از دولت را برای احیای دریاچه ارومیه چند برابر کرد.

دریاچه ارومیه که حالا دیگر یکی از مهمترین معضلات کشور است به عنوان  یکی از اولویت های دولت یازدهم مطرح شد و برای نجات آن کارگروه و ستاد احیا تشکیل شد. در این میان فعالیت این ستاد با هدف احیای دریاچه ارومیه طرح احیا پس از ماه ها مطالعه توسط متخصصان و استادان این دانشگاه در کنار استادان دانشگاه های ارومیه و تبریز و چند دانشگاه خارجی در قالب ۲۹ پروژه تدوین و توسط دولت ابلاغ شد. 

طرح انتقال آب به دریاچه ارومیه کلید خورد

اواخر مرداد ماه سال گذشته بود که طرح انتقال آب به دریاچه ارومیه کلید خورد. مدیرعامل شرکت توسعه منابع آب ونیروی ایران گفت: اولین دستگاه حفرتونل انتقال آب از غرب کشور به دریاچه ارومیه، منتقل شده و در حال مونتاژ است و تا ۲ماه آینده نصب این دستگاه تمام و حفر تونل انتقال 650 میلیون مترمکعب آب به دریاچه ارومیه اغاز می شود.

محمدرضا رضازاده با اشاره به اينکه براي اجراي اين طرح ۲ دستگاه حفاري خريداري شده است، گفته بود: حجم آب تعيين شده از سد کانيسيد درغرب کشور با حفر تونلي بيش از 30 کيلومتر به درياچه اروميه منتقل خواهد شد.

مدیر عامل شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، زمان آغاز انتقال آب را درسال 97 و ابتداي سال 98 دانست و تأکید کرد: تونل اين پروژه به ۲ قطعه تقسيم شده است که هرقطعه با يک دستگاه حفاري خواهد شد؛ دستگاه اول هم اکنون در کارگاه درحال مونتاژ است ودستگاه دوم تا بهمن ماه به بندرعباس وسپس به کارگاه منتقل و حفاري دوم نيز ازسال آينده اغاز خواهد شد. 

مخالفت محیط زیست با انتقال آب دریای خزر به دریاچه ارومیه

پس از چندی سازمان محیط زیست مخالفت خود را با انتقال آب دریای خزر به دریاچه ارومیه اعلام کرد. معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست با تأکید بر اینکه سازمان حفاظت محیط زیست با انتقال آب دریای خزر به دریاچه ارومیه مخالف است، گفت: اجرای انتقال آب‌ها مشکلات بسیاری برای ایران ایجاد خواهد کرد. همچنین با اجرای انتقال آب توسط ایران راه برای سایر کشورها نیز باز می‌شود که از این آب‌ها برداشت کنند.

پروین فرشچی با بیان اینکه راه‌های دیگری برای تأمین آب شرب مناطق وجود دارد، گفت: انتقال آب باعث از بین رفتن جنگل‌های هیرکانی، خشک شدن مسیل، شورشدگی خاک، مورد تهدید قرار گرفتن کشاورزی شده و احتیاج به تاسیس آب شیرین‌کن‌ها در سطح وسیع خواهیم داشت. با نوسانات آب دریای خزر در 15 سال گذشته روند کاهش سطح دریا را داشتیم. این امر می‌تواند بر عکس هم باشد؛ اما به طور کلی این نوسانات می‌توانند عامل اصلی از بین رفتن زیستگاه‌ها و کاهش تنوع زیستی باشند.

اما آنچه مشخص است، در ۱۰سال گذشته اتفاقات ناخوشایندی برای دریای خزر  پیش آمد. به علت شرایط آب و هوایی مناسب دریای خزر نیز بیش از 40 شهر بزرگ و کوچک با جمعیت های مختلف و تعداد زیادی روستا در حاشیه جنوبی و کنار سواحل دریای خزر و رودخانه های منتهی به آن توسعه یافته اند که فاضلاب بیشتر آنها از طریق این رودخانه ها به دریای خزر انتقال می یابد. در مواردی نیز فاضلاب مستقیما به دریا هدایت می شود. از طرف دیگر حجم بالای گردشگر در این مناطق آسیب جدی به شناگاه های دریای خزر وارد کرده است.

قول محیط زیست به ستاد احیای دریاچه
اما در همان زمان خبرهایی از انتقال آب رودخانه زاب به دریاچه ارومیه هم منتشر شد. طرحی که هزینه های زیادی دارد و البته محدودیت های حقوقی. از ایده و پیشنهاد انتقال آب زاب و مطالعات سد کانی سیب، بیش از یک دهه می‌گذرد که سال گذشته مجدد این طرح مطرح شد و از ابتدای سال ۹۴ نیز روی میز سازمان حفاظت محیط زیست برای بررسی قرار گرفت که این سازمان ضمن اعلام نظر مثبت در مورد کلیات طرح، خواستار ارائه گزارش ارزیابی زیست محیطی جدید برای بررسی دوباره شد و اعلام نظر نهایی را منوط به آن کرد.

بعد از گذشت چند ماه از این جلسه و در شرایطی که حمید جلالوندی، مدیر دفتر ارزیابی سازمان حفاظت محیط زیست طرح انتقال آب رودخانه زاب به دریاچه ارومیه را طبق چارچوب قانونی، فاقد مجوز زیست محیطی اعلام کرد و هر گونه اقدام اجرایی برای این طرح را تا زمان صدور مجوز نهایی بر خلاف نص صریح قانون دانست.

همچنین حجت جباری، معاون فنی اداره محیط زیست استان آذربایجان غربی، درباره طرح انتقال آب زاب به دریاچه ارومیه گفت: در کمیته ماده 2 مربوط به بررسی طرح انتقال آب رودخانه زاب به دریاچه ارومیه، ۴ شرط برای شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران به عنوان مجری این پروژه تعیین شد.

او با بیان اینکه گزارش اولیه مجری طرح «انتقال آب زاب به دریاچه ارومیه» مربوط به سال های گذشته بوده است، گفت: مجری ملزم شد تا نسبت به بروز رسانی آمار، نقشه‌ها و اطلاعات گزارش ارزیابی زیست محیطی این پروژه اقدام کند. همچنین آنها باید مدل رسوب برای سد و بند انحرافی ارائه کنند و با توجه به وضعیت دریاچه ارومیه این پروژه باید صرفا برای احیای دریاچه ارومیه باشد. سد کانی سیب نیز با هدف ایجاد هد هیدرولیک لازم برای تونل انتقال آب به دریاچه ارومیه به میزان 64 میلیون متر مکعب در سال ایجاد شود.

این اتفاق واکنش های زیادی داشت، انتقاد ستاد احیای دریاچه ارومیه در مورد کندی سازمان حفاظت محیط زیست برای ارائه نظر کارشناسی خود درباره طرح انتقال زاب منجر به آن شد که نماینده سازمان حفاظت محیط زیست در ستاد احیا، برای بررسی سریع‌تر این پروژه در کمیته ماده 2 قول دهد. فرهاد دبیری، معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست و نماینده سازمان در ستاد احیای دریاچه ارومیه، با اشاره به انتقاد دبیر این ستاد در مورد تأخیر و کندی پیشرفت پروژه‌های احیای دریاچه ارومیه گفت: به عنوان سازمان حفاظت محیط زیست در ستاد احیای دریاچه ارومیه قول دادم که بررسی مسائل مربوط به سازمان حفاظت محیط زیست در مورد این پروژه با سرعت بیش‌تری انجام شود.  

افزایش ٧٠٠ کیلومتر مربعی آب دریاچه ارومیه

در اوایل دی ماه ۹۴ خبرهای خوبی درباره افزایش تراز آب دریاچه ارومیه منتشر شد که البته نتیجه بارندگی ها و چند اصلاح هندسی در هدایت آب و ورودی های آب زرینه رود و سیمینه رود به بزرگترین دریاچه آب شور ایران بود. با این حال بارش‌ها به داد دریاچه ارومیه رسید. وضع دریاچه کمی رنگ و بوی مثبت به خود گرفت و به نظر می‌رسید سرما و افزایش بارشی که به گفته ساکنان محلی کاملا به چشم می‌آید، توانست اوضاع دریاچه را بهتر کند و سطح آب را افزایش دهد.

به گفته مدیرکل حفاظت محیط‌زیست آذربایجان غربی، سطح آب دریاچه ارومیه به‌ هزار و ٣٥٧ کیلومتر مربع رسید که نسبت به ١٥روز گذشته بیش از ٧٠٠ کیلومتر مربع افزایش یافته است.

پرویز آراسته درجلسه شورای اداری استان با اشاره به این‌که درحال حاضر سطح تراز دریاچه ارومیه به ١٢٧٠,٢٣متر رسید، گفت: این تراز، ١٥سانتیمتر بالاتر از تراز ابتدای ‌سال آبی جاری است. دولت تدبیر و امید، نخستین اولویت کاری خود را به احیای دریاچه ارومیه اختصاص داده و در این ‌خصوص برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات بسیاری را انجام داده است. با این اقدامات، امیدها برای احیای دریاچه بسیار بیشتر شده است.

مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه ضمن اشاره به رهاسازی 60 میلیون متر مکعب آب به دریاچه ارومیه در آذرماه، از کاهش 28 سانتی تراز دریاچه ارومیه نسبت به دو سال گذشته خبر داد و گفت: ورود دام به بخش‌هایی از دریاچه ارومیه مورد قبول همگان است و امسال با تخصیص بودجه کافی قرق، بازدید و گشت دریاچه انجام خواهد شد.

چند روز بعد هم خبری مخابره شد که تراز سطح آب دریاچه ارومیه ٢٣ سانتی‌متر افزایش یافت. این میزان از افزایش به نسبت پایین‌ترین سطح تراز دریاچه که در روز دوم آبان ماه امسال ثبت شد. این حجم از افزایش تراز آبی مهم‌ترین دریاچه کشور به‌ دلیل بارش‌های اخیر در شمال غرب کشور و حوضه آبریز دریاچه ارومیه و همچنین طرح‌های انتقال آب است که بر اساس مصوبات ستاد احیای دریاچه ارومیه انجام شده است. با این حساب در روز ۱۵ دی ماه سال ۹۴، سطح آب دریاچه به ۱۲۷۰٫۲۷ متر از سطح دریا رسید. البته این تراز نسبت به تراز همین روز در سال گذشته (۱۳ دی ۱۳۹۳) ۲۹ سانتی‌متر پایین‌تر است.

در همین ‌حال یک مقام مسئول در وزارت نیرو نیز از رهاسازی آب سد مخزنی حسنلو در آذربایجان غربی به منظور نجات دریاچه ارومیه خبر داد. کیومرث دانشجو در‌این‌باره گفت: با توجه به قرارگرفتن سد مخزنی حسنلو در خارج از بستر رودخانه گدارچای، رهاسازی از این سد از طریق عدم آبگیری مخزن سد حسنلو و هدایت آب توسط رودخانه گدارچای به سمت دریاچه انجام خواهد شد.

یک نگاه منفی درباره احیای دریاچه ارومیه

با این حال برخی معتقدند، کف دریاچه از نمک انباشته شده است بنابراین هرچه آب وارد آن شود تبخیر خواهد شد از این رو هیچگاه به تراز اکولوژیک خود نخواهد رسید.

مرضیه لک، عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین با اشاره به شوری آب دریاچه ارومیه گفت: اکنون شوری آب این دریاچه 400 گرم بر لیتر است در حالی که دریاچه 99 درصد از حجم آب خود را از دست داده و با این میزان شوری برگشتن به تراز اکولوژیک غیرممکن است. پنج میلیارد تن نمک کف دریاچه وجود دارد که با این میزان حجم باید شوری را به 250 گرم بر لیتر برسانیم بنابراین رسیدن به این هدف به حجم بسیار زیادی آب نیاز دارد که اگر این کار نیز صورت گیرد نمک ها شروع به حل شدن می کنند و شوری را افزایش می دهند بنابراین مجبوریم نمک کف دریاچه را کاهش دهیم.

لک گفت: هرچه آب وارد دریاچه شود، شدت تبخیر و میزان شوری آن را از بین می برد و ادامه این روند موجب می شود منابع آب شیرین خود را نیز از دست بدهیم اگر 30 میلیارد مترمکعب آب مورد نیاز را نیز وارد دریاچه کنیم دیگر به زمان گذشته خود برنمی گردد.

لک ضمن تاکید به تشکیل ستاد احیای دریاچه گفت: تشکیل این ستاد کار بسیار مناسبی است که قرار است در یک برنامه 10 ساله دریاچه را به تراز اکولوژیک خود برساند اما معتقدم که دریاچه به تراز اکولوژیک خود نخواهد رسید.

این در حالیست که برخی دیگر معتقدند وضعیت دریاچه ارومیه نسبت به پیش‌بینی‌ها بهتر است. معاون امور تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌ زیست با اشاره به اینکه آبی که وارد دریاچه ارومیه شده در ارتفاع 1270.35 قرار دارد و از حداقل آبی که در این دریاچه یعنی ارتفاع 1270.5 بوده 30 سانت بالاتر است، گفت: این ارتفاع نسبت به 1274.1 که هدف‌گذاری سال 1402 است فاصله بسیاری دارد، وضعیت دریاچه ارومیه نسبت به پیش‌بینی‌ها بهتر است و می‌توان با راهکار و برنامه‌های پیش روی ستاد احیای دریاچه ارومیه ماندگاری و عمق آب را بیشتر کرد، از این لحاظ بیش از انتظار منابع آبی وارد آن شده است. 

انتقال آب دریای خزر به دریاچه ارومیه دوباره زنده شد

اما جدی‌تر از انتقال آب رودخانه آب‌شیرین زاب به دریاچه آب‌شور ارومیه، انتقال آب دریای خزر است. موضوعی که در دولت محمود احمدی نژاد هم به مراتب پیگیری شد. اما مخالفان بسیاری هم داشت. اکنون اما معاون وزیر نیرو گفته که طرح انتقال آب دریای خزر به دریاچه ارومیه در حال مطالعه است،

رحیم میدانی درباره طرح انتقال آب از دریای خزر به دریاچه ارومیه برای نجات این دریاچه گفت: این طرح در دست مطالعه قرار دارد و جزو مطالبات مردم از رئیس جمهور بوده اما اجرای آن منوط به بررسی همه جوانب زیست محیطی آن است.

اما بحث آلودگی شناگاه‌ها باز هم مطرح است. هر چند که شهریور‌ سال ۹۳ فرشچی از آلودگی میکروبی ١٦ شناگاه شمالی خبر داد و حتی اسامی شناگاه‌ها را هم اعلام کرده بود، در این میان مدیرکل دفتر آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست هم در اسفند ۹۴ از شناسایی شناگاه‌های آلوده کشور خبر داد. ضیاءالدین الماسی گفت: باتوجه به نزدیک شدن فصل تابستان، مسافران زیادی از شناگاه‌های شمالی کشور استفاده می‌کنند که بررسی میزان آلودگی، منشایابی و نصب پرچم با اعلام اخطار مبنی بر آلوده بودن آن شناگاه‌ جزو برنامه‌های در دست اقدام معاونت محیط‌زیست دریایی است.

او با اشاره به این‌که به‌طورکلی چهار نوع آلودگی عمده دریاها را تهدید می‌کند، ادامه داد: آلودگی‌هایی با منشا فعالیت‌های نفتی، فلزات سنگین، آلودگی‌های ناشی از پساب‌های انسانی و آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های کشاورزی دریاهای کشور را تهدید می‌کند که برای هر چهار دسته از این آلودگی‌ها برنامه‌های مطالعاتی و پایش تدوین شده است.

انتقال آب خزر به مرکز ایران جدی تر شد

چندی پیش هم وزیر نیرو با بیان اینکه چاره ای جز انتقال آب بین حوضه ای نداریم، از برنامه ریزی برای انتقال آب خزر، خلیج فارس و دریای عمان به شهرهای مرکزی ایران خبر داد.

حمید چیت چیان گفت: جمعیت پراکنده کشور و مناطق تمرکز جمعیتی که بیش از ظرفیت های تأمین آب، جمعیت در آنجا ساکن شده و همچنین تغییر اقلیم و تغییر الگوی بارش ها چاره ای برای ما باقی نگذاشته جز اینکه به انتقال آب بین حوضه ای اقدام کنیم.

در این بین، روز ۲۰ فروردین خبری به‌ اشتباه از مهدی سنایی در مورد گفتگوی ایران و روسیه درباره ایجاد یک کانال کشتیرانی از دریای خزر به خلیج فارس توسط خبرگزاری ایتارتاس منتشر شد. بخش دیپلماسی رسانه‌ای سفارت ایران در مسکو اعلام کرد: طی جلسه سخنرانی دکتر سنایی در دانشگاه دولتی سن‌پترزبورگ، دانشجویی سؤالی را در مورد ایجاد کانال کشتیرانی از خزر به خلیج فارس از سوی ایران مطرح کرد و سفیر کشورمان در پاسخ گفت «چنین موضوعی در حال بررسی است»، اما هیچ سؤال و یا اشاره‌ای به همکاری ایران و روسیه در این زمینه نبوده است.

آب دریا به درد کویر نمی‌خورد

بعد از آن هم پروفسور پرویز کردوانی جغرافی دان برجسته کشور که چند سال پیش مخالفت با انتقال آب دریای خزر به مناطق دیگر را مطرح کرد و گفته بود: آب دریای مازندران به درد کویر نمی خورد و معتقد بود با توجه به شرایطی می توان آب دریای مازندران را برای کشاورزی استفاده کرد. اما در جدیدترین اظهارنظر انتقال آب دریای خزر را معقول ترین کار ممکن دانست. 

با این حال، پدر علم کویرشناسی ایران همچنان معتقد است آب دریا به درد کویر نمی خورد، اما در حال حاضر که قرار است خلیج فارس به 13 استان کشور آب رسانی کند، می توان با انتقال آب دریای خزر به سمنان، هزینه ها را کمتر کرد.

تکذیب هرگونه اظهارنظر قطعی درباره انتقال آب خزر

در آخرین خبرها معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست هم اعلام کرد که تمامی گزینه های مطروحه برای تامین آب مورد نیاز در کشور می توانند طرح و بررسی شوند. 

سعید متصدی، در خصوص بازتاب های مختلف گفت: تمامی گزینه های مطروحه برای تامین آب مورد نیاز در کشور می توانند طرح و بررسی شوند. البته گزینه های همچون بهینه سازی مصرف و کاهش تلفات انتقال آب در شبکه های شهری و غیره در اولویت نخست قرار دارد.

او با بیان اینکه هیچ اظهار نظر نهایی در خصوص موافقت یا مخالفت با پروژه انتقال آب خزر به سمنان و فلات مرکزی از سوی سازمان حفاظت محیط زیست اعلام نشده است، گفت: کمیته ماده 2 آئین نامه ارزیابی که مسئولیت بررسی اثرات زیست محیطی پروژه های بزرگ توسعه ای از جمله انتقال آب را بر عهده دارد تاکنون جلسات متعدی در ارتباط با این پروژه برگزار کرده است ولی همچنان روال بررسی مجوز ارزیابی پروژه ادامه دارد. گزینه هایی همچون بهینه سازی مصرف و کاهش تلفات در حوزه فلات مرکزی و سمنان به عنوان پیش شرط مطرح شده اند ولی تاکنون هیچ نتیجه قطعی اخذ و اعلام نشده است.

چند روز بعد هم رئيس جمهور از ابلاغ قانون «موافقتنامه حفاظت و بهره‌برداری بهینه از منابع زنده‌ آبی دریای خزر» خبر داد.حسن روحانی، رئیس جمهوری، «قانون موافقتنامه حفاظت و بهره‌برداری بهینه از منابع زنده‌ آبی دریای خزر» را برای اجرا به وزارت جهاد کشاورزی ابلاغ کرد. این قانون در جلسه علنی روز دوشنبه مورخ ۵ بهمن ماه ۱۳۹۴ مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ 24/ 12/ 1394 به تأیید شورای نگهبان رسیده است.

تخریب 94 هکتار از جنگل‌های مازندران با انتقال آب خزر

البته در کش و قوس موافقت و مخالفت‌ها درباره انتقال آب دریای خزر به استان سمنان، مسعود مولانا درباره اثرات زیست محیطی طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان گفت: خط مسیری که برای این طرح در نظرگرفته شده علاوه بر تخریب جنگل‌های مازندران، موجب وارد شدن خسارت به زمین‌های کشاورزی و باغات استان می‌شود.

عضو شورای هماهنگی شبکه مردم نهاد منابع طبیعی کشور معتقد است: طرح انتقال آب دریای خزر 94 هکتار از جنگل های مازندران را تخریب می‌کند.

۴۲۲۳۶