ذوالفقار دانشی: با نزدیک شدن به آخرین روزهای ماه شعبان‌المعظم و آغاز ماه مبارک رمضان، حساسیت مردم به موضوع رویت هلال ماه مبارک افزایش یافته و رویدادی که هر ماه یک بار اتفاق می‌افتد، اهمیتی صد چندان یافته است.
نسل بشر هزاران سال است که از رویدادهای منظم طبیعت برای گاه‌شماری و سنجش زمان استفاده می‌کند. حرکت ماه نیز یکی از پدیده‌های منظم طبیعت است که ساده‌تر از دیگر اجرام آسمانی به چشم می‌آید، زیرا گردش ماه به‌دور زمین سبب می‌شود ماه هر شب در جایی از آسمان و به شکل یا هلال متفاوتی دیده شود.
روند حرکت ماه به‌دور زمین بسیار منظم است و هر 27 روز و 7 ساعت و 40دقیقه یک‌بار، زمین را دور می‌زند. اما ماه از خود نوری ندارد و این، خورشید است که بخش‌هایی از ماه را روشن می‌کند. از آن‌جایی که زمین نیز به‌دور خورشید می‌گردد، وضعیت نورپردازی ماه در هر گردش تغییر می‌کند و ناظر زمینی هر 29 روز و 12 ساعت و 43 دقیقه می‌تواند شکل یکسانی از ماه را ببیند. این مقدار که 29.53 روز است، عدد صحیحی نیست و موجب می‌شود بعضی وقت‌ها پس از 29 روز کامل، هلال به همان شکل دیده شود و بعضی وقت‌ها پس از 30 روز کامل.
متاسفانه تقویم قمری علیرغم سادگی بر دیگر رویدادهای طبیعی منطبق نیست. یک سال قمری، تقریبا 354 شبانه‌روز طول می‌کشد، اما از آن‌جاکه رویدادهای طبیعی زمین براساس تابش خورشید تغییر می‌کند و تقریبا هر 365 روز یک‌بار تکرار می‌شوند، تقویم قمری به‌آرامی در میان فصل‌ها جابجا می‌شود. هشت سال پس از آن‌که ماه ربیع‌الاول بر آغاز بهار منطبق می‌شود، همزمان با آغاز زمستان شروع می‌شود. به‌این دلیل، برخی تمدن‌های گذشته از صرفا از تقویم شمسی یا در حالت بهینه، ترکیب تقویم شمسی و قمری استفاده می‌کردند.
تقویم هجری قمری نیز بر اساس حرکت ماه به‌دور زمین است، با این تفاوت که معیار آغاز این ماه را شرع مقدس تعیین می‌کند. طبق فتواهای مشهور، آغاز ماه قمری با دیدن هلال ماه نو در آخرین شب ماه قمری قبل اثبات می‌شود. بدین ترتیب که اگر روز آخر ماه قمری، ماه برای نخستین بار طی چند روز گذشته دیده شود، روز بعد، اولین روز از ماه قمری جدید خواهد بود. از آن‌جاکه متوسط ماه قمری 29.5 روز است، یک ماه قمری حداقل 29 و حداکثر 30 روز کامل طول خواهد کشید.
ملاک‌های متنوع آغاز ماه قمری 
در کشورهای اسلامی معیارهای متفاوتی برای آغاز ماه قمری وجود دارد. همان‌طور که در بالا اشاره شد، معیار آغاز ماه قمری را شرع مقدس تعیین می‌کند و هر فقیهی بر اساس استنباط خود، به نتیجه‌ای می‌رسد و همین، سبب می‌شود که چند روز اختلاف بین آغاز ماه قمری در کشورهای مختلف به‌وجود آید. درحالی‌که اگر همه از یک ملاک واحد استفاده کنند، حداکثر یک روز اختلاف پدید می‌آید.
در برخی کشورهای اسلامی مانند هند، پاکستان، بنگلادش و مراکش ، قضاتی در بخش های مختلف کشور حضور دارند و با بررسی ادعاهای رؤیت هلال، آن را تأیید یا رد می کنند. در برخی کشورهای دیگر، محاسبه می‌کنند که آیا مقارنه ماه و خورشید و هم‌چنین غروب خورشید، پیش از غروب ماه روی می‌دهد یا خیر. اگر چنین باشد، روز بعد، اول ماه قمری است. این روشی است که در تقویم ام القری، تقویم رسمی عربستان استفاده می‌شود، هرچند که در مورد ماه‌های رمضان، شوال، ذی القعده و ذی الحجه براساس ادعاهای رؤیت هلال تصمیم‌گیری می‌شود.
اما در برخی کشورها مانند مصر، فقط به محاسبه استناد می‌شود. مصریان، شرایط هلال را برای مرزهای غربی حساب می‌کنند و اگر از مقارینه گذشته بود و غروب ماه بیش‌از 5 دقیقه پس از غروب خورشید روی می‌داد، روز بعد اول ماه قمری جدید اعلام می‌شود.
در بعضی کشورهای دیگر، خصوصیات هلال حساب می‌شود و با معیارهای رؤیت‌پذیری هلال مقایسه می‌شوند. الجزایر، تونس، مالزی، اندونزی، سنگاپور و برونئی از معیارهای متفاوتی بهره می‌برند. دیگر کشورها نیز از کشور بزرگ همسایه خود پیروی می‌کنند، مانند کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس که معمولا از عربستان پیروی می‌کنند.
آغاز ماه در فقه شیعه
در فقه شیعه نیز نظر واحدی در مورد آغاز ماه قمری وجود ندارد و از این رو، بعضی وقت‌ها یک روز اختلاف در آغاز یا پایان ماه قمری ایجاد می‌شود. آغاز ماه قمری در فقه شیعه به چند روش اثبات می‌شود:
1. خود انسان، ماه را ببیند.
2. عده‌ای که از گفته آنها یقین حاصل می‌شود، بگویند ماه را دیده‌اند
3. شهادت دو نفر عادل بر رویت ماه (اگر شهادت آنها متناقض نباشد)
4. سی روز از آغاز ماه قمری قبلی بگذرد
5. حکم حاکم شرع (تحت شرایطی)
اما ماجرا به این سادگی نیست. معمولا در پایان هر ماه قمری، گروه‌های فراوانی در کشور به رصد هلال نو می‌پردازند و تجربه، نشان داده که 15درصد رصدگران، تصور می‌کنند هلال را دیده‌اند. این توهم به‌دلیل شرایط مغزی انسان پدید می‌آید و غیر از اشتباه گرفتن اجرام دیگر با هلال ماه است. بنابراین بر اساس ملاک‌های علمی، باید بیش‌از 15 درصد افراد رصدگر گزارش دهند هلال را دیده‌اند تا شائبه توهم رویت برطرف شود!
نکته دیگر، رویت‌پذیری هلال در شهرهای مجاور است. فرض کنید شامگاه امروز هلال در شهری دیده شود. آیا این رویت برای دیگر شهرهای اطراف و دور و نزدیک نیز آغاز ماه را اثبات می‌کند یا فقط منحصر به این شهر است؟ این مساله در فقه به اتحاد افق مشهور است. برخی مراجع، رویت ماه را تنها برای برخی نواحی اطراف مورد قبول می‌دانند و برخی دیگر، رویت هلال را برای نیمی از زمین که در شب به سر می‌برد، می‌پذیرند.
ماه رمضان امسال در جهان
آقای سید محسن قاضی میرسعید، رکورددار جهانی رویت هلال در مقاله‌ای، رویت‌پذیری هلال ماه مبارک رمضان امسال را در سراسر جهان مشخص کرده است. بر این اساس، لحظه مقارنه ماه و خورشید در ساعت 10:01 صبح روز پنج‌شنبه 19 آگوست 2009 میلادی، برابر با 28 مرداد 1388 هجری شمسی مطابق با 28 شعبان 1430هجری قمری به وقت جهانی، و به وقت ایران در همین روز در ساعت 14:31 بعد از ظهر خواهد بود. . این، آغاز ماه هلالی جدید است، اما برای آن‌که این هلال به شرایط قابل رویت برسد، باید از خورشید فاصله بگیرد تا هم ضخامتش افزایش یابد و هم از روشنایی شدید اطراف خورشید دور شود.
در غروب روز پنج‌شنبه، هلال ماه در شرق اقیانوس آرام شکل می‌گیرد که در آن لحظه، حدود 13:30 ساعت از سن ماه می گذرد. در این منطقه از اقیانوس آرام جنوبی، هلال ماه را فقط می‌توان با ابزار اپتیکی نسبتا قوی رویت کرد و در غرب اقیانوس آرام جنوبی، هلال ماه با چشم غیر مسلح و با سنی حدود 19 ساعت قابل رویت است. بنابراین در غروب پنج‌شنبه، هلال ماه مبارک رمضان در هیچ نقطه‌ای از جهان جز در همان منطقه کوچک اقیانوس آرام جنوبی دیده نمیشود.(برای تماشای عکس بزرگ، اینجا را کلیک کنید)
بیست و چهار ساعت بعد، در غروب روز جمعه، وضعیت هلال در قاره‌های مختلف از این قرار است (برای تماشای عکس بزرگتر، اینجا را کلیک کنید)
آسیا: هلال در فیلیپین، اندونزی، مالزی، سنگاپور، تایلند، هندوستان، پاکستان (به جز شمال شرقی آن)، جنوب ایران، کشورهای حوزه خلیج همیشه فارس، عربستان سعودی، یمن، جنوب عراق، اردن، جنوب سوریه و لبنان با چشم غیرمسلح دیده می‌شود. در شمال چین، افغانستان، جنوب ترکمنستان، آذربایجان، ترکیه، شمال عراق، مرکز و شمال سوریه وشمال لبنان فقط با ابزار اپتیکی (مانند تلسکوپ و دوربین دوچشمی) دیده می‌شود. این هلال در دیگر بخش‌های آسیا مانند شمال وشمال‌شرقی دیده نمیشود.
آفریقا: هلال در تمام قاره آفریقا با چشم غیر مسلح دیده می‌شود.
اروپا: هلال تنها در جنوب قاره اروپا (اسپانیا، پرتغال، جنوب ایتالیا، یونان و قبرس) با استفاده از ابزار اپتیکی دیده می‌شود و در دیگر مناطق، حتی با ابزار اپتیکی قوی دیده نمیشود.
آمریکا: هلال در مرکز و جنوب ایالات متحده، آمریکای مرکزی و آمریکای جنوبی با چشم غیر مسلح دیده می‌شود، اما در شمال آمریکا فقط با ابزار اپتیکی رویت‌پذیر است.
اقیانوسیه: هلال در کشور زلاند نو و استرالیا با چشم غیر مسلح دیده می‌شود.
هلال در ایران
در یک‌سوم جنوبی کشور، ارتفاع ماه به هنگام غروب خورشید بالا است و در شرایط مناسب آب‌وهوایی و بدون غبار، می‌توان هلال را پس از غروب خورشید با چشم غیرمسلح دید. هرچه به سمت جنوب برویم، رویت‌پذیری ماه ساده‌تر انجام می‌شود؛ اما در بخش‌های شمالی‌تر، ارتفاع ماه پایین است و برای دیدن ماه نیاز به ابزار اپتیکی خواهیم داشت.
اما این تمام ماجرا نیست. طبق فتوای مقام معظم رهبری، اگر بتوان هلال را به‌هنگام روز نیز رصد کرد، می‌توان برای آغاز ماه قمری به آن استناد کرد، حتی اگر هلال پس‌از غروب آفتاب دیده نشود. شرایط این هلال به‌هنگام روز بسیار مناسب است و با استفاده از ابزارهای اپتیکی قوی (تلسکوپ‌های بزرگ و دوربین‌های دوچشمی قدرتمند) می‌توان این هلال جوان و نازک را در طول روز جمعه مشاهده کرد. بنابراین روز شنبه، انشاالله آغاز ماه مبارک رمضان خواهد بود.
نظر شما