سياست خارجي را مي توان چونان صورتي از كنش اجتماعي انگاشت كه از سوي گونه ي ويژه اي از كارگزاران و كنشگران اجتماعي به نام « دولتهاي ملي» و البته در نوع ويژه تري از اجتماع انساني يعني « جامعه بين الملل» تعهد و پيگيري مي شود. پر پيداست كه سياست خارجي نيز مانند هر سنخ ديگري از كنش اجتماعي بر بنيان ها و دلايل گوناگوني استوار بوده و بسوي مقاصد و آماج هايي متفاوت هدف گيري مي شود. كندوكاو در ابعاد مختلف پديده ي سياست خارجي، از جمله عوامل و متغيرهاي تعيين كننده، اهداف و مقاصد، فرايند شكل گيري و الگوي صورتبندي، راهبردهاي پيشبرد، و چگونگي تحول و دگرساني آن از برجسته ترين پژوهش- مايه هاي مورد اهتمام در دانش روابط بين الملل به شمار مي آيند كه بسترساز تكوين زير- رشته اي به نام « تجزيه و تحليل سياست خارجي» شده است. از پراهميت ترين مسايلي كه از زمان پايه گذاري تجزيه و تحليل سيا ست خارجي در جايگاه يك حوزه ي دانش- پژوهي متمايز در دهه هاي 1950و1960 تا به امروز همواره اذهان تحليل گران سياست خارجي و انديشمندان روابط بين الملل را به خود معطوف داشته پرسش از اهداف و آماج هاي سياست خارجي بوده است: پرسشي اساسي كه از روزگاراني بسيار دور و درازتر دولتمردان و سياستمدارن را به تامل و درنگ وا داشته است.
در «جريان اصلي» ادبيات تجزيه و تحليل سياست خارجي و در نظام دلالت معنايي گفتمان رايج در ميان دولتمردان و اولياي امور عمدتاً اهداف سياست خارجي دولتها در سيماي مفهوم « منافع ملي» بازنمايي مي شود. بدين معنا كه منافع ملي به سان نوعي مقوله ي عام و فراگيرنده به كار مي رود كه اهداف گوناگون سياست خارجي دولتها در چارچوب آن تركيب، دسته بندي، تبيين، و توجيه مي شود. با اين همه و با وجود اجماع نسبي دولتمردان و تحليل گران سياست خارجي بر سر محوريت منافع ملي به مثابه ستاره ي راهنماي رفتار دولتها در جامعه بين المللي هيچ گونه تعريف يگانه و يكساني از اين مفهوم بلند اقبال و پركاربرد وجود ندارد. چرا كه اگر هم داستان با و يتگنشتاين معناي واژگان را همان كاربرد آنها بدانيم در آن صورت بايد اذعان نمود كه مفهوم منافع ملي نه داراي يك كاربرد يگانه و جهانشمول بلكه از كابردهاي چندگانه و ناهمخوان برخوردار است. چنانكه مفهوم منافع ملي همزمان هم براي توصيف « واقعيات» هم به منظور تجويز « رهنمودها و راه كارها»، و هم در راستاي انتقاد از ساختارها و جهت گيري هاي مسلط به كار بسته مي شود.
در حالي كه سويه ي توصيفي منافع ملي، اين مفهوم را به صورت دانش- واژه اي علمي و اساساً بيطرفانه عرضه مي دارد كه عمدتاً به كار تبيين رفتار علمي دولتها و آنچه را كه در عمل انجام مي دهند مي آيد، سويه ي تجويزي منافع ملي به منظومه اي از بايدها و نبايدهاي كرداري اشارات دارد كه دولتها چنانكه شايسته چنين نام و عنواني باشند مي بايد آنها را به كار ببندند. سيماي انتقادي منافع ملي نيز بيش از هر زماني آنگاه رخ مي نماياند كه مفهوم منافع ملي از يك سو براي نشان دادن شكاف ميان آنچه ادعا مي شود و آنچه در عمل پياده مي شود و از سوي ديگر براي آشكار ساختن ناهمخواني ميان آنچه در عمل راهنماي سياست خارجي قرار مي گيرد و آنچه كه شايسته است سرمشق رفتار باشد به كار گرفته شود. در همين پيوند همچنين مي توان افزود كه در ادبيات روابط بين الملل و تجزيه و تحليل سياست خارجي چگونگي صورتبندي و شيوه ي بازشناسي منافع ملي دست كم در پرتوسه چشم انداز متفاوت نگريسته شده است: رويكرد نخبه گرايانه، رهيافت عيني گرا، و چشم انداز دمكراتيك. رهيافت نخبه گرا منافع ملي را از چشم سياستگذاران و نخبگان تصميم ساز و تصميم گيرنده مي نگرد و مي كوشد تا شاخص ها و مولفه هاي اين مفهوم را از پندارها، گفتارها، و كردارهاي كساني كه رسماً مسووليت هدايت سياست خارجي را در عالي ترين سطوح حكومتي بر عهده دارند استخراج نمايد. در نقطه ي مقابل اين نگاه نخبه گرايانهچشم انداز عيني گرا كه بيش از همه از پشتيباني واقع گرايان روابط بين الملل برخوردار است منافع ملي ر ا يك واقعيت عيني و پيكره ي تجربي قابل كشف و دريافت مي داند كه به خودي خود و مستقل از پنداشت ها و باورهاي تصميم گيرندگان و بركنار از مفهوم سازي ها و نظريه پردازي هاي پژوهشگران موضوعيت دارد. از اين ديدگاه منافع ملي هر دولت منظومه ي در هم تنيده اي از داده هاي واقعيت – بنياد ترسيم مي شود كه از ويژگيهاي عيني ژنوئوپلتيك، روندهاي چاره ناپذير تاريخي، توانمندي هاي سياسي، اقتصادي و نظامي، و جايگاه دولت در ساختار نظام بين الملل مايه مي گيرد. چنان داده هايي را هر پژوهشگر و ناظر بيطرف مي تواند از طريق پايبندي به الزامات و معيارهاي دانش آزموني و به كار بستن روش شناسي علمي بيازمايد و اثبات نمايد.
بر خلاف اين سويه ي پيمايشي اثبات گرا و شئي انگارانه ي رويكرد عيني گرا و همينطور فارغ از ذهنيت باوري تفسير مدار و پديدار شناسانه ي رويكرد نخبه گرا، سومين رويكرد ناظر به چگونگي صورتبندي منافع ملي بر آن است تا نظام دلالت معنايي اين انگاره را به الزامات حكمراني دمكراتيك نزديك سازد.چشم انداز دمكراتيك بايادآوري تركيب مفهومي دولت ملي(Nation-State) بر اين باور پاي مي فشارد كه اساساً منافع ملي به مثابه ي بازتاب خواست و اراده ي همگاني ملت تنها در پرتو اصول و ارزشها، ساختارها و نهادها، و روال ها و رويه هاي دمكراتيك است كه معنا و موضوعيت مي يابد. از اين ديدگاه، در غياب فرهنگ و سياست دمكراتيك اراده عمومي و نيازمندي ها و اولويت هاي ملت رخصت پيدا نمي كند تا خود را در چهره ي سياست خارجي متبلور سازد و بنابراين منافع ملي به منفعت هاي خاص و خودخواهانه ي فردي و گروهي فرمانروايان و نخبگان حاكم فروكاسته مي شود.
با نظر داشت تفاوت هاي بنياد يني كه ميان پژوهشگران سياست خارجي و انديشمندان روابط بين الملل و همچنين ميان دولتمردان و زمامداران، بر سر تعريف و صورتبندي منافع ملي و مولفه ها و شاخص هاي آن وجود دارد مي توان اينگونه استنباط نمود كه به هيچ روي نمي توان اهداف همگاني و همه زماني جهانشمول و دگرگوني ناپذير و آماج هايي يكسان و هميشگي را براي سياست خارجي دولتها برشمرد. با اين همه، چنانچه سياست خارجي را صورتي خاص از مقوله ي عام سياست بينگاريم و چنانچه همنوا با فلاسفه ي سياسي يوناني كه بواسطه ي تعهد سياست به « سعادت همگاني» آن را سرآمد علوم مي دانستند، سياست را برمدار انديشه ي « مصلحت عمومي» تعريف و بازشناسي نماييم در آن صورت مي توان بنيان و شالوده سياست خارجي و اهداف و غايت هاي اين شكل از دانش و كنش سياسي را نيز بر پايه همين انديشه استوار ساخت. پر پيداست كه دستگاه مفهومي « مصلحت عمومي» نيز خود در برگيرنده ي طيف گسترده اي از اهداف و آرمان هاي گونا گون همانند بقاء و امنيت، نظم و آرامش، كرامت انساني، رفاه و آسايش، آزادي، استقلال و خودمختاري و از اين دست مي باشد كه نقطه ي پيوند جملگي آنها در ارجاع به همگان، يعني عموم شهروندان بهره مند از آزادي و حق تعيين سرنوشت، نمايان مي گردد. بر اين اساس، از گذر استوار نمودن سياست خارجي بر پايه ي انديشه ي « مصلحت عمومي» خواست همگاني شهروندان و نيازمنديهاي عمومي مردم به چارچوب مرجع منافع ملي مبدل خواهد شد. چنين برداشتي از اهداف و غايات سياست خارجي البته بيش از همه به دريافت دمكراتيك از منافع ملي رهنمون خواهد شد.
*استادیار روابط بین الملل داشنگاه شهید چمران اهواز
نظر شما