تاریخچه رصد خانه های علمی در جهان به سده های پیشین باز می گردد. رصد خانه، observatory یا به فرانسه observatoire مکانی است که در آن به مشاهده علمی پدیده های زمینی یا کیهانی می پردازند. تصور عامه از رصد خانه معمولا به رصد نجومی با یک تلسکوپ محدودو است ولی اولا در طول تاریخ رصد خانه ها هم مکان مطالعه، پژوهش و مشاهده مستقیم پدیده های علمی در طبیعت بوده اند و صرفا به رصد های نجومی محدود نبوده اند (گرچه رصد کیهانی همواره بخش مهمی ازفعالیت های رصدی است) و در ثانی در همان رصد خانه های نجومی نیز به مرور تمام رصد های مختلف مرتبط با پدیده های کیهانی و مطالعات و آموزش هم بخشی از برنامه مکاری بوده و به مرور زمان بسیاری از این رصد خانه ها به محل رصد کلیه پدیده های زمین شناختی و ژیوفیزیکی (اعم از زمینی و کیهانی تبدیل شده اند). بعضی از آنها محلهای پژوهش و رصد پدیده های با هواشناسی (سیل و وضع هوا، طوفانهای خورشیدی، خورشیدگرفتگی و ماه گرفتگی) و ژیوفیزیک و سوانح طبیعی (زلزله، سونامی، آتشفشان، طوفان و...) هم هستند و در لابوراتوارهای خود در زمینه های بین رشته ای مختلفی به پژوهش می پردازند.
در جهان از رصدخانه های همچنان فعال به رصدخانه اورانیبورگ Uraniborg سوئد (از 1552م.) رصدخانه پاریس ، فرانسه (از 1667م.) و رصدخانه گرینیچ، انگلستان (از 1676م.) می توان یاد کرد. در ایران بقایای رصدخانه شهر گور قدیمی ترین رصدخانه ایران در دوران ساسانیان و در شهر گور فیروزآباد فارس است. ولی در میان رصدخانه های جهان قدیمی ترین رصدخانه شناخته شده، رصدخانه مراغه است که به همت محمد خواجه نصیرالدین طوسی وزیر دانشمند دربار هلاکوخان مغول در شمال غرب ایران و در نزدیکی شهر مراغه در سال 1259م. احداث شد. اگر چه این رصدخانه در زمانهای بعد مخروبه و غیر قابل استفاده شد ولی در سالهای اخیر تلاشهایی برای احیای این اثر تاریخی و علمی ایران و جهان اسلام به عمل امده است. در همان منطقه شمال غربی ایران در تبریز، دانشگاه ربع رشیدی به‌نام رشیدالدین فضل‌الله همدانی ایجاد شد. رشیدالدین وزیر غازان خان در حدود 1300م. با توسعه این مرکز پژوهشی امکانات پژوهشی و رصد علمی فراوان در این شهر بناگذاشت. متاسفانه هسچدام از این تلاشهای پیشگامانه علمی ایرانیان به دلایل تاریخی مختلف تا به امروز به طور مستمر ادامه نیافته است. بعد ها در سرزمینهای ایرانی – اسلامی تلاشهای دیگری برای ایجاد رصدخانه انجام شد و در سال 1420م. رصد خانه سمرقند در دوران الغ بیک احداث شد. در کشورهای مسلمان رصدخانه تقی الدین در استانبول در پایتخت حکومت عثمانی در سال 1577م. احداث شد ولی رصدخانه مدرن در این شهر در سال 1868 در دوران سلطان عبدالحمید ایجاد شد که بعد ها به عنوان رصدخانه کاندیلی تا به امروز (در بخش آسیایی استانبول و به عنوان بخشی از دانشگاه بوغازیچی استانبول) ادامه یافته است.
از بعضی از رصدخانه های مدرن در دنیای مسلمانان امروزه می توان به رصدخانه موسسه ژیوفیزیک دانشگاه تهران (1337، 1957م.) شیراز (1349- 1370م.) و رصدخانه هایی چون رصدخانه هواشناسی کوالالامپور (مالزی)، رصدخانه علمی آنگسی کوالالامپور، مالزی (1994م.). و رصدخانه موسسه توسعه فناوری های نوین اندونزی (BPPT) (که از سال 1980م. مشغول به کار است) و رصدخانه سازمان هواشناسی پاکستان (اسلام آباد،.1947م.) می توان اشاره کرد.
تاریخچه این بررسی ها نشان از توجه مسلمانان به رصد علمی در زمینه های مختلف دارد و کاوشهای تاریخی اهمیت نقش حوزه تمدنی ایرانی- اسلامی را در این زمینه به همراه نقش مهم تمدن عثمانی نشان می دهد. همچنین به نقش باارزش مسلمانان در جنوب و جنوب شرق آسیا و شبه قاره هند در این راستا در سالهای اخیر می توان اشاره نمود.
*معاون پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله
23445
نظر شما