صورت بندی گفتمان های اخلاق در اسلام

در یک ساده سازی، این رویکردها و گفتمان ها از گذشته تا امروز اینگونه امکان صورتبندی دارد:
1- گفتمان فلسفی - تاویلی.
- این گفتمان معتقد به اخلاق برآمده از دستگاه فلسفی و سنت فلسفی ارسطوی و نیز افلاطونی است.
- دستگاه ارسطویی را برای حل مشکلات روان انسان نافذ و مناسب می یابد.
- با جستجو در اصل عدم تناقض ، به دنبال ترسیم اخلاق است.
- گزاره های دینی را تاویل می کند.
- بوعلی سینا و مشائیان و نیز مکتب ابن رشد - با حذف تاویل - در این زیر گروه قابل تصور می باشند.
2- گفتمان عرفانی- شهودی
- این گفتمان تجربه های شهودی را با گزاره های دینی در می آمیزد.
- برای تجربه های شهودی مرتبه ای وجود شناسانه قائل می گردد.
- به تاویل گزاره های دینی ایمان دارد.
- اصل امتناع ارتفاع نقیضین را در ترسیم اخلاق بکار نمى‏بندد.
- از آوردن حکایات و گزاره هایی برون دینی به نفع دین بهره می گیرد.
- زبان فارسی نسبت به سایر زبان ها در دنیای اسلام ،با آن هم آوایی دارد.
- محيى الدين عربى، سهروردی حکیم سنايى ، جلال الدين بلخی و ناصر خسرو، عطار نیشابوری و...زیر گروه این گفتمان قابل تصور است .
3- گفتمان تحلیلی - تجربی
- این گفتمان پایبندی روشنی به سنت عقلانیِ یونانی و فلاسفه آن ، بویژه ارسطو دارد.
- تلاش دارد اخلاقی متناظر با فرهنگ اسلامی را بر پایه عقلانیت یونانی صورت بندی کند.
- گاهی هنگام ضرورت - و نه به عنوان یک اصل - از گزاره های دینی بهره می گیرد.
- تمایلی به تفسیرهای تاویلی از گزاره هایی که شاهد می آورد، ندارد.
- اخلاق را با تکیه بر اعتقاد بر وجود جاودانه و ثابت خرد در بستر تاریخ و جغرافیای بشری جستجو می کند.
- از گزاره های حکیمان در فرهنگ ها و مردمان مختلف ، برای مدعاهای اخلاقی به عنوان تجربه استفاده می کند.
- تفکیک و رده بندی معنایی واژگان و شرح و ترسیم گفتمان را بر بسط واژگان و گفتمان ترجیح می دهد.
- ابن مسکویه، خواجه ناصر الدین طوسی، توحیدی، سجستانی و ابن رشد... و ابن خلدون و زکریای رازی - البته با حذف و یا جابجایی پاره ای از بند ها- در صف این گفتمان قابل تصور است .

4- گفتمان فلسفی- عرفانی
- این گفتمان ، نقطه پیدایش فلسفه اسلامی را دستگاه یونانی - ارسطویی می داند.
- اصل امتناع ارتفاع نقیضین یکی از مبنای مهم ترسیم اخلاق است.
- بر این اعتقاد است که اندیشه اسلامی در مسیر خود ، دستگاه فکری ارسطو را از غربال نقادانه کرده و از سنت های اِشراقی سهرودی ، عرفان نظری و حکمت صدرایی عبور داده است .
- معتقد است در این غربال ، بخش هایی از دستگاه یونان را پیراسته ، و برای تکامل و توسعه ، بخشهایی را آراسته است.
- به هنگام ضرورت از گزاره های دینی بهره می گیرد.
- تاویل را روشی در خوانش گزاره های دینی و رسیدن به مقصد می یابد.
- ملاصدرا و پیروان مکتب او - تا به امروز - به عنوان نمایندگان این گفتمان قابل تصور است .
5- گفتمان قرآنی- روایی کهن
- این گفتمان کرانه بسیاری داشته و قابل تفکیک به گفتمان خُرد است.
- پایبندی فرآوانی به سنت قرآنی و روایی دارد.
- در دو دنیای تشیع و تسنن به شکل مجرا آشکار شده است
- در پیوند با عالمان فقه و مذهب خود را یافته است.
- ابن تیمیه و عالمان حنبلی و برخی از فقیهان مالکی نمایندگان این گفتمان در بین اهل سنت به شمار می آیند.
- المحجة البيضاءِ ، اثر ملا محسن فيض و عالمان اِخباری و ملا امین استرآبادی نمایندگان شیعه در این سنت کهن به شمار می روند .

6- گفتمان قرآنی - روایی معاصر
- معاصر ، به این اعتبار گفته شد که در عصر حاضر ظهور کرده است .
- همچون گفتمان کهن ، پایبند به سنت قرآنی و روایی است.
- مدعاهای آن به دنبال مواجهه با سایر معرفت‏های بشری و سایر گفتمان ها تلفیقی اسلامی شکل گرفته است.
- سخن از لزوم روشمند كردن معرفت اسلامی و اخلاق آن به میانمی آورد.
- از هر گونه امتزاج و يا تاويل و تفسير انديشه دينى به نفع سایر معرفت‏ها پرهیز دارد.
- جهان بينى قرآن و سنت را مستقل و غیر قابل قیاس با سایر سنت ها می داند.
- تاویل گزاره های دینی را در دایره مباحث کلامی - علم کلام - روا می داند .
- قبض تدقیق شده را بر بسط آن ترجیح می دهد.
- نماینده بارز آن میان اهل سنت ، شیخ یوسف القرضاوی در قطر است.
- نماینده بارز آن در دنیای تشیع "مکتب تفکیک " در خراسان رضوی است.
7- گفتمان تحلیلی - انتقادی کهن
- حضور فلسفه یونانی در دنیای اسلام ، این گفتمان را پدیدار کرده است.
- تشکیک را الهام الهی و عنایات خداوند می‌داند.
- با گفتمان های تلفیقی ستیز می کند.
- به گذر از تشکیک به یقین اعتقاد دارد.
- گزاره های اخلاقی را با باورهای شهودی ترسیم نمی کند.
- با اصل وجود تناقض ، اخلاق را صورتبندی می کند ، و از مسیر خاکستری بین حق و باطل نگران است.
- مبارزه با تصوف و باطنی گرایی را جدی می داند و با تقلید مبارزه می کند.
- اخلاق را مستقل از رجال اخلاقی ترسیم می کند.
- نماینده بارز این گفتمان ابوحامد محمدغزالی است .
8- گفتمان تحلیلی- انتقادی معاصر
- سایه فلسفه عصر مدرن در دنیای اسلام این گفتمان را پدیدار کرده است.
- شکل گیری نهادهای مدنی و اجتماعی معاصر و ظهور علومی همچون جامعه شناسی ، اقتصاد، روانشناسی ؛ روان درمانی ، علوم شناختی و...در پدیداری آن نقش دارد.
- در تاثیر از سایر علوم ، "فرد" و "نهاد" را جداگانه در ترسیم های اخلاقی می کاود.
- قائل به تفکیک گزاره های دینی از غیر دینی است.
- مدعای سلبی آن ؛ ضرورت عبور از دستگاه ارسطویی است ، لذا اصل موضوع و محمول را کنار مى گذارد.
- مدعای ایجابی را واقع‌گرایی در کنار آرمان‌گرایی معنویت گرا می داند.
- صورت های منطقی بکار رفته در این گفتمان به منطق نحو - زبان- که در سنت کهن اسلامی بویژه - بصره- وجود داشته ، شباهت دارد، هر چند از آن در متون نگارش یافته یاد نشده است.
- از مصادیق برای توجیه و تفسیر دیدگاه خود بهره می گیرد، و گاه رنگ قیاس در آن هویدا است.
- مصطفی ملکیان ، مجتهد شبستری ، ابوالقاسم فنایی و داریوش شایگان ، علی پایا، تقی آزاد ارمکی ... هر یک در مرتبه ای، به عنوان نمایندگان این گفتمان قابل تصور است.