بی‌پناهی رودها، با نگاهی به جاجرود

24 اسفند (14 مارچ) را سازمان‌های مدافع طبیعت و مردم بومی، به عنوان «روز جهانی حفاظت از رودخانه‌ها در برابر سدسازی» یا با عنوان کلی‌تر «روز جهانی کنش برای رودها» (International Day of Action for Rivers) می‌شناسند. تردیدی نیست که حیات زمین و زیستمندان آن تا حد زیادی وابسته به رودخانه‌ها، و سرزندگی و طبیعی بودن آن‌ها است. اما انسان، رفتار شایسته‌ای را با این رگ‌های زندگانی‌بخش زمین در پیش نگرفته است؛ با تخریب آبخیزها زیر سُم و پوزه‌ی دام‌هایی که شمارشان بس فراتر از ظرفیت مرتع است، و همچنین با معدن‌کاوی و ساخت و ساز، تبدیل کردن رودها به کانال حمل زباله و پساب، سدسازی‌های بی‌رویه، و دست‌کاری‌های دیگر در سامانه‌ی طبیعی رودخانه‌ها.

در ایران، تمامی رود‌ها سخت در معرض آسیب‌رسانی‌های انسانی هستند: بستر شکل‌گیری و آبزایی رودها، یعنی کوهستان، در همه جا زیر فشار دام مازاد بر ظرفیت است؛ بر این مشکل دیرینه، برداشت آب توسط هزاران هزار لوله از سرچشمه‌ها برای باغ‌ها و کشتزارها و ویلاهایی که بی‌حساب در سال‌های اخیر احداث شده اند، اضاقه شده است؛ و البته دستگاه‌های دولتی و شرکت‌های زیرمجموعه‌ یا زیر فرمان دولت هم بی‌کار نبوده و با سدسازی و ساخت تونل و کانال انتقال آب، تمامیت و سلامت رودها را از سرچشمه تا مصب هدف گرفته اند. اضافه کنید به این همه تخریب، طرح‌های جدید «ساماندهی رودخانه» که معمولا عبارت اند از بتن کردن بستر رود (مثلا در جویبارها و مسیل‌های تهران)، یا نابودسازی پوشش گیاهی و شهری‌سازی محیط کناره‌ها (مثلا در چشمه‌ گیان نهاوند)، یا بریدن درختان و سنگ‌چین کردن حاشیه‌ی رود و تبدیل بستر و حریم رودخانه به پارک (مثلا در لواسان) و ... مانند این‌ها.

لواسان، یک مورد نمونه‌وار از توسعه‌ی ناپایدار است. در این منطقه‌ی کوهستانی که در سمت شمال رشته‌کوه توچال تهران قرار دارد، می‌توان مجموعه‌ای کامل از انواع دست‌اندازی‌های ویرانگر به محیط زیست را دید: تبدیل باغ‌ها به ویلا و انواع ساختمان‌های دیگر، از میان رفتن حریم روستاها و متصل شدن آن‌ها به هم و بدل شدن به یک شهر گسترده و پراغتشاش، زمین‌خواری و کوه‌خواری و تبدیل منابع طبیعی به املاک شخصی، از بین بردن زیستگاه‌های حیات وحش یا جزیره‌ای کردن آن‌ها، بی‌اعتنایی به زلزله‌خیزی منطقه و بارگذاری سنگین در آن، ریختن پساب و زباله به رودخانه، برداشت آب از سرچشمه‌های رود اصلی منطقه (جاجرود) برای ویلاها و رستوران‌ها... و تجاوز گسترده به حریم این رود.

به دست آوردن درآمد ناسالم و ناپایدار از محل ساخت و ساز را به "بهترین" شکل می‌توان در لواسان دید. در این‌جا، وارد شدن سرمایه‌های درشت به بخش ساخت و سازهای غیرضروری (ویلاسازی) و غیراصولی (تغییر کاربری باغ‌ها، تجاوز به منابع طبیعی، زیر پا گذاشتن قوانین محیط زیستی،...) نه تنها با مخالفت و اقدام‌های پیشگیرانه‌ی شهرداری روبرو نمی‌شود، بلکه در واقع مورد استقبال این دستگاه است! چرا که دادن پروانه‌ی ساخت و گرفتن جریمه‌ی تخلف‌های ساختمانی به منبع اصلی درآمد شهرداری بدل شده است. شهرداری لواسان، گویا این اقدام‌های خلاف قانون را کافی ندانسته و  رأسا هم وارد ساخت و ساز غیرقانونی شده است!

قطع گسترده‌ی درختان حاشیه‌ی رودخانه‌ی جاجرود در محدوده‌ی پل لواسان، و تجاوز به حریم این رودخانه‌ که یکی از منابع مهم تامین‌کننده‌ی آب شهر تهران است و طبق بند خ ماده‌ی 1 آیین‌نامه‌ی مربوط به حریم و بستر رودخانه‌ها، باید تا یکصد و پنجاه متر «برای حفاظت کمّی و کیفی رودخانه» حفظ شود، یک قانون‌شکنی آشکار از سوی شهرداری لواسان است. این تخطی خطرناک از قانون که با مخالفت اداره‌ی محیط زیست شمیرانات و همچنین سازمان آب منطقه‌ای هم روبرو بوده، نمونه‌ای از تجّری در ارتکاب جرم است که شوربختانه در میان شهرداری‌ها (و پاره‌ای دستگاه‌های عمومی و دولتی دیگر) رواج یافته است. عنوان طرحی که برپایه‌ی آن، شهرداری لواسان دست به این کار زده، «ساماندهی رودخانه‌ی جاجرود» است. اما، گذشته از این که دست‌کاری در حریم و بستر رودخانه‌ها اصولا در صلاحیت شهرداری‌ها نیست، یادآور می‌شود که هیچ رودخانه‌ای نیاز به ساماندهی ندارد بلکه نیازمند حفاظت و حراست است.

جا دارد که مدعی‌العموم وارد قضیه شود و جلوی این قانون‌شکنی را بگیرد.