ممکن است این پرسش در برخی اذهان مطرح شود چه چیزی صلح را نقض می‌کند و علم چگونه می‌تواند موجب صلح شود؟ در نظر داشته باشید فقط جنگیدن در مرزها صلح را نقض نمی‌کند بلکه وقتی محیط زیست را نابود می‌کنیم، در حقیقت در حال جنگ با طبیعت هستیم.
تشکیل جو زمین میلیون‌ها سال طول کشیده است تا حیات ما را به دلیل وجود اکسیژن، لایه ازن و دیگر پدیده‌های اقلیمی تضمین کند، اما وقتی ما از آن نادرست استفاده می‌کنیم و مثلا این همه گازهای گلخانه‌ای مانند گاز‌کربنیک را به جو می‌فرستیم، در حقیقت در حال جنگ با طبیعت هستیم. اینکه ما به نسل آینده بی‌توجهیم و جنگل‌ها را نابود می‌کنیم، نیز نمونه دیگری از جنگ با طبیعت است.
ما قدردان آب نیستیم و نسبت به اقیانوس‌ها که تولیدکننده غذای ما و تولیدکننده بخشی از اکسیژن جو است، بی‌مهریم و نادرست با آن برخورد می‌کنیم؛ پس به‌نوعی ما با اقیانوس‌ها هم می‌جنگیم. ما باید بیاموزیم با طبیعت چگونه برخورد کنیم و از علم و فناوری بیاموزیم که توسعه پایدار چیست و چگونه باید آن را درک کنیم و چگونه در برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌هایمان به آن بپردازیم. برای اینکه دریابیم جامعه ما چقدر به صلح می‌اندیشد و به علم و توسعه پایدار توجه می‌کند، می‌توان از معیارهای مختلفی استفاده کرد.
یکی از این ملاک و معیارها، قانون‌گذاری در کشور است. من مدتی پیش هم درباره اهمیت علم صحبت و گزارشی از جایگاه قوانین مربوط به ترویج علم در ٨٠ سال گذشته به فرهنگستان علوم ارائه کردم. در آنجا هم عرض کردم که تقریبا در هیچ جای قوانین ما به موضوع ترویج علم توجه نشده است، این در حالی است که کشورهای پیشرفته، از ٢٠٠ تا ٢٥٠ سال پیش در قوانین خود به اصطلاح و عبارت صریح «ترویج علم» اشاره کرده‌اند. در نقشه جامع علمی کشور، از موضوع ترویج علم هم سخن به میان آمده است، ولی باید دانست صرف ذکرشدن این موضوع در نقشه جامع علمی کشور کفایت نمی‌کند. اکنون این پرسش مطرح می‌شود که در برنامه پنج‌ساله ششم توسعه، چقدر به این موضوع پرداخته‌ایم؟ پاسخ این است: بسیار ضعیف. نکته بسیار مهم دیگر این است که علم را چگونه تعریف می‌کنیم؟
علمی که امروز تعریف می‌کنیم، با علمی که ٥٠ سال پیش تعریف می‌کردیم، به‌شدت متفاوت است؛ بنابراین ملاک و معیارها و سنجه‌های اندازه‌گیری پیشرفت نیز تغییر کرده است. در نظر داشته باشید که موضوع ترویج علم موضوع بسیار مهمی است و ما (معلمان، دانش‌آموزان، دانشجویان، استادان، سیاست‌مداران، مدیران و...) امروزه دیگر مجاز نیستیم از چنین موضوع مهمی غفلت کنیم. برای اهمیت‌دادن به علم و ترویج علم هم دلایل بسیاری وجود دارد؛ از جمله دلایل دینی و اعتقادی. نهضت دینی ما چگونه آغاز شده است؟ با کلام «اقرا». از پنج آیه ابتدای سوره «علق» که در مجموع ١٦ کلمه است، پنج کلمه درباره خواندن و قلم و مواردی مانند آن است. هرچند در مبانی اعتقادی و دینی‌مان به علم بسیار اهمیت می‌دهند ولی متأسفانه ما از اهمیت این موضوع غافلیم و باورمان بسیار ضعیف است.
نگاه کنیم و دریابیم اجداد ما در گذشته چقدر به علم و فناوری اهمیت می‌دادند؟ البته به این نکته هم توجه کنید که فقط بخش کوچکی از دانش گذشتگان ما مکتوب است و بخش بسیار بزرگ‌تر آن نانوشته باقی مانده و به شکل سینه به سینه به نسل‌های بعد منتقل شده است. ما فقط بعضی از علوم خاص مانند الهیات و فلسفه را مکتوب کردیم ولی می‌پرسم آیا ما دانش فنی ساخت «مسجد شیخ لطف‌الله» یا «تخت جمشید» یا «قنات قصبه گناباد» را هم مکتوب کرده‌ایم؟ من به دوستانی که هنوز قنات قصبه گناباد را ندیده‌اند، سفارش می‌کنم هر زمان به مشهد رفتند به گناباد هم سر بزنند و عظمت و پیچیدگی مهندسی آن را از نزدیک ببینند. در نظر داشته باشید که مادرچاه این قنات که اجداد ما در دوهزارو ٥٠٠ سال پیش ساخته بودند، ٣٠٠ متر عمق دارد. هیچ وقت هم آب آن خشک نشده است، درحالی‌که دانش فنی آن در جایی مکتوب نشده است. ما در گذشته به دلایل بسیار ازجمله پیشینه فرهنگی و مبانی اعتقادی‌مان به علم اهمیت می‌دادیم اما امروز نه علم را در جامعه به‌درستی تعریف کرده‌ایم و نه به‌درستی آن را در جامعه ترویج می‌کنیم.
در نظر داشته باشید که ما در گذشته ٢٣ رصدخانه بزرگ داشتیم و رصدخانه مراغه، الگویی برای ساخت رصدخانه‌های بزرگ دنیا بود و موجب شکل‌گیری تحولی اساسی در نجوم در دنیای قدیم شد. اما متأسفانه ما امروزه نتوانستیم مانند گذشته پرچم‌دار علم و فناوری در دنیا باشیم که باید درباره این موضوع و دلایل آن فکر کرد. البته باید این نکته را یادآور شوم که من به هیچ عنوان موافق نیستم که با گفتن سخنان منفی، جوانان و نوجوانان این مرز و بوم را دلسرد کنم. ولی اگر می‌خواهیم به‌درستی به توسعه پایدار برسیم، باید آگاهی عمومی را در زمینه‌های مختلف علمی افزایش دهیم و البته به موازات آن، موضوع اخلاق را نیز همیشه مدنظر قرار دهیم. آیا از زمان‌های گذشته، دانشمند برجسته‌ای را سراغ دارید که علاوه بر علم و دانش، در زمینه اخلاق نیز زبانزد مردم نبوده است؟ من از جناب آقای دکتر معین نیز سپاسگزارم که در زمان وزارت ایشان، جایزه «ابن‌سینا» که جایزه‌ای در حوزه اخلاق علمی و پژوهشی است، راه‌اندازی شد. خوشبختانه امروزه این جایزه در بین همه پژوهشگران جهان شناخته شده است و رقابت شدیدی برای دریافت این جایزه بین محققان جهان وجود دارد. پس دوباره تأکید می‌کنم که ترویج علم حتما باید با ترویج اخلاق در همه سطوح همراه باشد. چه دانشمند ما که مقاله می‌نویسد و چه دانشجوی ما که پژوهش می‌کند، باید اخلاق را رعایت کنند تا اینکه در نهایت کل جامعه ما اخلاق‌مدار شود.
امیدوارم جوانان ما با مجهزشدن به علم و فناوری و همچنین اخلاق علمی، مبانی توسعه کشور را پی‌ریزی کنند. بسیار شایسته است که در روز جهانی ترویج علم، ما نیز به این موضوع فکر کنیم که چگونه می‌توان به علم و فناوری اهمیت داد و با استفاده از آن، موجبات پیشرفت و ترقی کشور را فراهم کرد. خوب است در چنین روزی به این موضوع فکر کنیم که چگونه می‌توان با استفاده از علم، موجب نزدیک‌شدن افراد به یکدیگر و همچنین موجب نزدیک‌شدن کشورها به یکدیگر شد. به باور من، علم دریچه‌ای است که با استفاده از آن می‌توان دیالوگ و گفت‌وگوی افراد و ملت‌ها را تقویت کرد. ما با استفاده از علم می‌توانیم موجب برقراری گفت‌وگوی بین ملت‌ها و دولت‌ها شویم. هدف و منظور از علم در خدمت صلح نیز همین است که ما بتوانیم با استفاده از علم، ارتباط بین کشورها و فرهنگ‌های مختلف را تقویت کنیم. علم زبانی است که فرهنگ‌های مختلف می‌توانند با استفاده از آن با یکدیگر گفت‌وگو کنند.
یکی از عواملی که موجب بروز جنگ بین ملت‌ها و کشورهای گوناگون می‌شود، آن است که ملت‌ها نمی‌توانند با یکدیگر گفت‌وگو کنند، اما علم به عنوان یک ابزار زبانی می‌تواند به برقراری مفاهمه و صلح جهانی کمک کند. ما با استفاده از زبان علم می‌توانیم، به شکل مشترک فکر کنیم و اهداف مشترکی با دیگر کشورها و فرهنگ‌های جهان تعریف کنیم و برای رسیدن به سعادت، مسیر مشترکی را بپیماییم. امیدوارم در سایه تلاش‌هایی که همه ما موظف به انجام آن هستیم، بتوانیم در آینده‌ای نزدیک به اهدافی که همه ما آرزو داریم، برسیم.
سعدالله نصیری‌قیداری.دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران
نظر شما