آیا مباحث‌اخلاقی‌ پیامبر با ساختار زندگی‌امروز سازگار است؟

در جهان امروز تاریخ و گزاره های تاریخی همواره به گونه های مختلف زیر سوال می روند. در این میان تاریخ اسلام نیز از این آسیب های گزاره های تاریخی، بی نصیب نمانده است. اینجاست که نیاز به سیره شناسی و سیره پژوهی بیش از هر موضوع دیگری می تواند ما را با ابعاد زندگی شخصیتی مانند محمد مصطفی، پیامبرخاتم(ص) بهتر آشنا کند.

اما آنچه دائره تالیفات و تحقیقات از ان رنج می برد، فقدان سیره شناسی است. در این باره به سراغ استاد بهاء الدین خرمشاهی رفتیم که از چهره های برجسته سیره شناسی است.

این قرآن پژوه، مترجم و محقق شناخته شده، به مناسبت ایام رحلت رسول اکرم در گفت وگو با خبرآنلاین به پرسش های ما درباره سیره حضرت رسول اکرم(ص) پاسخ گفته است که مشروح آن را در زیر می خوانید:

فقدان سیره شناسی دقیق در حوزه کتاب های اسلام پژوهی، یکی از آسیب های بزرگ در حوزه شناخت پیامبر خاتم بوده است؟ نظر شما در این باره چیست؟

به درستی و دقیقا اشاره به جایی کردید. بهتر است نسبت به سیره شناسی پیامبر (ص) بیشتر حساسیت نشان دهیم . درحال حاضر آثاری از گذشته باقی مانده که می تواند برای جامعه امروز تأثیرگذار باشد .سیره شناسی می تواند بسیاری از پرسش های جامعه امروز را پاسخ بدهد.
سيره‌نويسي علم بزرگي در اسلام محسوب مي‌شود كه در طول تاريخ پس از اسلام بزرگان زيادي به نگارش آن پرداخته‌اند و اگر بخواهيم سيره‌هاي موجود را جمع آوري كنيم كتاب شناسي مفصلي به دست خواهد آمد اما نكته قابل توجه اين است كه همه كتاب‌هايي كه در مورد حضرت محمد (ص) نوشته شده‌اند، سيره نيستند و ممكن است اشعاري در وصف پيامبر اكرم (ص) هم در بين آنها باشد.
هر آن كسي كه با علوم و معارف اسلامي، قرآن‌شناسي، علم الحديث و هر دانشي كه به نحوي با تاريخ صدر اسلام مرتبط است، سرو كار دارد و در پي شناخت پيامبر است، شايد اين كتاب به اندازه يك كتابخانه به او اطلاعات بدهد تا جايي كه اگر نگوييم كتاب مقدس و اين واژه را مختص قرآن بدانيم، سيره ابن‌هشام را بتوان از آثار قدسي دانست و خوشبختانه ترجمه‌اي هم كه از اين اثر توسط استاد مسعود انصاري ارائه شده، ترجمه‌اي اعلا، فاخر، مفهوم و درخور توجه است.

اولین سیره را کدام سیره می دانید؟
اولین وکهن‌ترین سیره در عالم اسلام ، سیره «ابن‌اسحاق» است. هر آن کسی که با علوم و معارف اسلامی، قرآن‌شناسی، علم الحدیث و هر دانشی که به نحوی با تاریخ صدر اسلام مرتبط است، سرو کار دارد و در پی شناخت پیامبر است، شاید این کتاب به اندازه یک کتابخانه به او اطلاعات بدهد. که وی متوفای سال 150 هـجری قمری و معاصر با امام صادق (ع) بوده است و متاسفانه کل سیره ابن اسحاق در دست نیست ولی مطمئناً این سیره در دست ابن‌هشام بوده و شاید او در محضر ابن‌اسحاق هم حضور داشته است.

در حوزه سیره شناسی چه جایگاهی می توان برای سیره ابن هشام قائل شد؟
سیره ابن‌هشام، روایتی جامع است که ابعاد مختلف جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی، قبیله‌شناسی و قرآن شناسی را دربر می‌گیرد. به عنوان مثال، سیره با معرفی بسیاری از قبایل مهم آن عصر آغاز می‌شود. علاوه بر این که ابن‌هشام کار خود را تهذیب می‌نامد و بخش‌های بسیار مفصل سیره ابن‌اسحاق را فرومی ‌کاهد تا جایی که به جای معرفی 200 قبیله به معرفی 50 قبیله بسنده می‌کند.
مطالعه سیره ابن‌هشام، فواید بسیاری دارد. هر آن کسی که با علوم و معارف اسلامی، قرآن‌شناسی، علم الحدیث و هر دانشی که به نحوی با تاریخ صدر اسلام مرتبط است، سرو کار دارد و در پی شناخت پیامبر است، شاید این کتاب به اندازه یک کتابخانه به او اطلاعات بدهد تا جایی که اگر نگوییم کتاب مقدس و این واژه را مختص قرآن بدانیم، سیره ابن‌هشام را بتوان از آثار قدسی دانست و خوشبختانه ترجمه‌ای هم که از این اثر توسط استاد مسعود انصاری ارائه شده، ترجمه‌ای اعلا، فاخر، مفهوم و درخور توجه است.

وقتی سیره شناسی مغفول واقع می شود، مباحث حکمی - اخلاقی پیامبر اکرم(ع) هم طبیعتا ناشناخته می ماند. برخی مطرح می کنند که این مباحث اخلاقی با ساختار زندگی امروزین بشر سازگار نیست. نظر شما درباره این سخن چیست؟

در عصر جدید پیرامون سخنان رسول اکرم(ص) کار شایسته و بایسته ای- آن هم نه علمایی، بلکه حتی مردم پسند- صورت نگرفته است. در حالیکه آن حضرت در تأسیس یک حکومت اسلامی هم سمت مؤسس را داشتند و هم برگزیده ترین رسول خداوند به شمار می آمدند و نیز پیام برای همیشه تاریخ آورده بودند. با این حال، آثار و سخنانشان برعکس روزگار گذشته و قرون اولیه اسلامی، در عصر حاضر چندان مورد توجه و دقت قرار نگرفته است. لذا به کمک یکی از دوستانم به نام «دکتر مسعود انصاری»- که از جمله محققان خوب و ارزنده در حوزه تاریخ اسلام است و کتابی هم در دو جلد درباره زندگی پیامبر(ص) ترجمه کرده است- به صرافت افتادیم تمامی احادیث و روایات منتسب به پیامبر اکرم را گردآوری و در هیأتی که در شأن نام آن بزرگوار باشد به دست چاپ بسپاریم که در این راه آقای دهقانی مدیر سختکوش و علاقه مند به ترویج علوم اسلامی انتشارات جامی، چاپ این کار را تقبل کرد و خوشبختانه اثر در هیأتی زیبا به چاپ رسید.

این مجموعه از امهات منابع و مجامیع حدیثی معتبر شیعه و اهل سنت (از کتب اربعه و صحاح سته) فراهم آمده و در مورد هر حدیث تخریج آن به عمل آمده و منبع هر یک از احادیث در پایان کتاب آمده تا کار برای محققان نیز آسان شود. شاید نخستین بار است که در جامعه فرهنگی ما اثری که احادیث پیامبر در آن است، با این درجه از دقت و وسواس علمی در ضبط و ربط هر قول و روشنی اسناد و مستندات در حد استفاده همگان عرضه شده است. این اثر به نحوی تدوین شده که خاصان حدیث شناس را پسند افتد، و اکثریت مردم حدیث دوست و مشتاق پیام و کلام رسول الله(ص) را به کار آید. برای آنکه فایده رسانی کار افزایش یابد، هم متن احادیث اعراب گذاری دقیق شده و هم ترجمه هر صفحه، در صفحه رو به رو آمده است.
اگر در احادیث و احکام (فقهی) جای بحث و چون و چرای فقها و اختلاف مذهب ها و مکتب ها و مشرب ها باشد، در احادیث و تعالیم و یا به تعبیری در آموزه های اخلاقی، جای چون و چرا نیست.
زیرا حضرت محمد(ص) فطرت پاک انسان بی آلایش را مدنظر داشته و قصدش از این آموزه ها آموختن نکته ها و راهنمایی به روش های انسان پرور و موافق با رشد روحی افراد و اقوام است؛ یعنی آراستن به خوی و خصال نیک. یا بر عکس و مکمل این، پیراستن و پالودن از خوی های ناپسند از عجله و بیقراری و بددهنی و نمک نشناسی گرفته تا خدای نخواسته کفران نعمت الهی یا انکار حقوق پدر و مادر.

چقدر بنیادهای این اخلاق اسلامی بر اساس بنیادهای ارسطویی است و چقدر ساختارش متفاوت از این ساختار اخلاق یونانی؟

اخلاق اسلامی برخلاف کسانی که فکر می کنند ارسطویی یا یونانی است، کاملاً قرآنی و وحیانی و مبتنی بر رفتار و کردار معصومین علیهمالسلام و مأثور از نصایح اوصیا و کلمات قصار آنهاست. بنیاد اخلاقی ارسطویی اعتدال یا حد وسط، و به قول معروف حد وسط طلایی است. بنیاد اخلاقی اسلامی - قرآنی هم به این است. قرآن کریم حتی در مورد راه رفتن، خرج کردن و بلندی یا آهستگی صدا نیز توصیه به اقتصاد (میانه روی) می فرماید و سنت نبوی چه سنت قولی، چه فعلی (و نیز سنن و مأثورات معصومان دیگر) شرح و بسط قرآن و احکام فراوان اخلاقی آن است. اگر قرآن را به پنج بخش عمده تقسیم کنیم، یک بخش آن توصیه و تشویق و رهنمود به اخلاق و رفتار نیک و نهی دلپسند از اخلاقیات نارواست.

متأسفانه در عصر ما قدری مسامحه در مسائلی چون حفظ آبروی دیگران، امانت داری و ادای امانات راه یافته است. حضرت محمد(ص) از جمله در خطبه معروف به حجةالوداع می فرماید که حرمت (احترام و حفظ) آبروی مسلمانان با حفظ جان آنان برابر است و در همان خطبه به برگرداندن امانت هم توصیه اکید می فرماید. همچنین از ربا، به شدیدترین و اکیدترین وجهی به تأسی از قرآن کریم نهی کرده و آن را عملی پلید و خانمان براندازِ ضعفا و اقشار محروم جامعه تلقی می فرماید. ظرایف اخلاقی و تربیتی در تعالیم و احادیث حضرت موج می زند. فی المثل نهی از قهر و بدخلقی و تشویق و توصیه به آشتی. رسول خدا(ص) فرمود: «هیچ مسلمانی را روا نیست که برادرش (دوستش) را بیش از سه شب (شبانه روز) ترک گوید که وقتی با هم برخورند، از همدیگر روی گردانند، و بهترینشان کسی است که سلام (و آشتی) را آغاز کند.»

یا می فرماید: «مؤمن ] هیچ مؤمنی [ طعنه زننده و لعن کننده و زشتگوی نیست.» همچنین: «زنانی که خود را به مردان مانند می کنند و مردانی که خود را به زنان مانند می کنند، از ما نیستند.» همچنین: «خداوند به هیچ عالمی علمی ارزانی نداشت، مگر آنکه از او پیمان گرفت که آن علم را نهان ندارد.» همچنین: خداوند چیزی را منفورتر از طلاق، حلال نگردانیده است.» و نکته ها پایان ندارد.

شما کتابی با عنوان پیام پیامبر تالیف کرده اید که هدف ان به نوعی تبیین ابعاد گوناگونی از شخصیت و روش ها و سیره پیامر بوده است. در این کتاب چه مختصاتی را در نظر داشته اید؟

کتاب"پیام پیامبر" در 10 فصل تدوین شده است. در بخش اول نامه های پیامبر اکرم(ص) که برگزیده ای از 30 فقره از مهمترین نامه های آن بزرگوار به سران کشورهای مختلف است، آورده شده. در بخش دوم 15 خطبه همانند خطبه در رمضان، خطبه در مدینه، خطبه در حفر خندق، خطبه حجةالوداع و خطبه در فتح مکه آمده است. بخش سوم به وصایا اختصاص دارد که در آن 64 فقره از وصایای آن بزرگوار به امام علی(ع) و 47 وصیت یا پند و سفارش به ابن مسعود و 73 فقره خطاب به ابوذر، و وصایایی خطاب به حضرت فاطمه(س) و سلمان آمده است. در بخش 4 و 5، دعاها و پیشگویی های حضرت رسول(ص) گنجانده شده. تمثیل ها و مثل ها و ضرب المثل ها، شامل 52 فقره و بیان مواردی (مشتمل بر 60 فقره) در نهی و حذر دادن از امور ناشایست در فصل 6 و 7 آمده است. در فصل 8 نیز 95 حدیث قدسی آورده شده است.

بدنه اصلی «پیام پیامبر» فرهنگواره احادیث موضوعی است و ذیل 159 فصل در موضوعات و مضامین مختلف - از دوستی و فضیلت قرآن و مهمان نوازی گرفته تا توصیه به ده ها رسم و آیین نیک - با نظم الفبایی عنوان ها آمده است. فصل دهم کتاب با عنوان «جوامع الکلم»، 1077 کلمه قصار را در خود جای داده است. در پایان کتاب سه فهرست موضوعی- تحلیلی و حدیث یاب با آوردن کلمات آغازین گنجانده شده و کتاب فهرست منابع هم دارد تا کار برای کسانی که خواهان پژوهش های دقیقتری هستند، آسانتر شود.

از سویی تمرکز احادیث عمدتاً بر مسائل اجتماعی و اخلاقی و تربیتی، حتی مربوط به آداب معاشرت و سلوک مردم با همدیگر است. حضرت رسول (ص) با قومی مواجه، معاصر و معاشر بودند که ساده ترین آداب زندگی را از درست آب خوردن، غذاخوردن، تا بی اجازه قبلی (یا لااقل دق الباب کردن) وارد خانه کسی - از جمله خود آن حضرت - نشدن، تا آداب نشستن در مجلس و مسجد و مهمانی و همنشینی، تا نحوه انجام معاملات و غش در معامله نکردن را نمی دانستند. اتفاقاً بعضی از اینها در قرآن کریم هم آمده و با صراحت می فرماید: کتاب آسمانی برای آموختن و فرهیخته شدن و به تعبیر امروز ادب و فرهنگ، (البته ادب و فرهنگ دینی که از اخلاق جدایی ندارد) نازل شده و غایت قصوی' (نهایی ترین هدف) دین همین تهذیب و تزکیه نفوس است؛ و از انسان های خام و ناپرورده، انسان های پخته و پرورده بار آوردن. البته ما فقط بر یک یا دو موضوع یا حتی 8 الی 10 موضوع متمرکز نشده ایم. در کتاب پیام پیامبر(ص)، ده ها حدیث در توصیه به نیکی و نیکوکاری ها و نهی از ناروایی هایی که همانند گذشته در جامعه ما هم به ترتیب با ارزش، یا ضد ارزش شمرده می شود، آمده است.

/6262