مجید جویا: ژاپن پیشرفته‌ترین شبکه لرزه‌سنج‌های دنیا را دارد، به علاوه بزرگ‌ترین موانع سونامی و گسترده‌ترین سیستم‌های هشدار سریع در برابر زلزله را. مردم این کشور بیشتر از هر کس دیگری در دنیا، آموزش دیده‌اند که در شرایط زلزله و سونامی چه باید بکنند.
با این حال, به گزارش نیچر، زلزله 9 ریشتری ماه گذشته، پیش‌بینی‌کنندگان این کشور را شگفت‌زده کرد. نقشه خطر زلزله ژاپن که آخرین ویرایش آن در مارس 2009 / فروردین 1378 منتشر شد، منطقه ساحلی شمال شرقی ژاپن را به 5 ناحیه از نظر میزان زلزله‌خیزی تقسیم می‌کند و هفت سناریوی متفاوت بروز زلزله را برای این ناحیه‌ها در نظر گرفته است. به هر کدام از آنها یک احتمال وقوع نسبت داده شده که بر مبنای سوابق تاریخی زمین‌لرزه در آن منطقه است. در منطقه ساحلی جنوبی سانریکو که زمین‌لرزه ماه گذشته در محدوده آن رخ داد، برای ده سال آینده احتمال 30 تا 40٪ بروز زلزله و برای 20 سال آینده نیز، احتمال 60 تا 70 درصدی لرزش زمین، پیش‌بینی شده بود.
این اعداد برای پیش‌بینی احتمال زلزله خیلی بزرگند. یوشینوری سوزوکی از دایره پژوهش‌های کاهش آسیب‌های زلزله در وزارت علوم ژاپن که این نقشه را تهیه کرده، می‌گوید: «معنی این اعداد این است که این زلزله، می‌توانست در هر روز اتفاق بیفتد». ولی خطای محاسباتی اینجا بود که آنها انتظار زلزله 7.7 ریشتری را داشتند (تقریبا به بزرگی داده‌های تاریخی پیشین برای آن منطقه).
ولی برای منطقه‌ای که نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما در آن قرار دارد، پیش‌بینی شدت زلزله 7.4 ریشتر بود، و احتمال وقوع آن نیز در ده سال پیش رو، کمتر از 2 درصد و برای 50 سال آینده کمتر از 10 درصد بود. حتی فرمانداری منطقه فوکوشیما، برای تبلیغ این ناحیه در وب‌سایت خود، به نقشه خطر زلزله استناد کرده بود: «با بنیادهای محکم زمین‌شناختی و احتمال خیلی کم بروز زلزله، فوکوشیما منطقه‌ای امن و مطمئن برای تجارت است».ولی چیزی که نقشه‌های زلزله، احتمال بروز آن را ندیده بودند، ترکیب دو ناحیه بود که اجازه داد گسل تا 500 کیلومتر گسترده شود و زلزله‌ای 9 ریشتری را به راه بیاندازد.
البته سیستم پیش‌بینی زلزله ژاپنی‌ها موفقیت‌های خود را هم داشته است. در سال 2003 / 1382، زمین‌لرزه 8.3 ریشتری توکاچی- اوکی دقیقا در مرکز منطقه پیش‌بینی شده رخ داد. ولی در اکثر موارد، سیستم پیش‌بینی زلزله که در دهه‌های 1980 / 1360 و 1990 / 1370 در ژاپن پا گرفته، ترکیبی از پیش‌بینی‌های درست و نادرست داشته و خیلی از زلزله‌های ویرانگر نیز در خارج از مناطق پیش‌بینی شده رخ داده‌اند.
به رغم قدرت غیرمنتظره زلزله، ساختمان‌های مقاوم در برابر زلزله ژاپن به خوبی در برابر آن مقاومت کردند. به گفته جیمز موری از دانشگاه کیوتو، «خرابی‌ها تکان‌دهنده بود، ولی نه در مقایسه با قدرت وحشتناک این زلزله». در حقیقت این سونامی بود که اکثر خسارات را سبب شد و موج‌شکن‌ها و سال‌ها آمادگی را در زمان کوتاهی درهم کوبید.
عمیق‌ترین موج‌شکن مقابله با سونامی جهان، بنایی 20 کیلومتری در دهانه خلیج کامایشی در ساحل شمالی، در سال 2008 / 1387 و بعد از 30 سال تلاش به اتمام رسید، البته با هزینه‌ای برابر 1.4 میلیارد دلار امریکا. این تاسیسات که 63 متر زیر سطح آب و 8 متر بالای آن ارتفاع داشت، 20 متر پهنا داشت و به منظور ایستادگی در برابر تاثیرات یک سونامی مانند آن‌چه در سال 1896 / 1275 و بعد از زلزله سانریکو رخ داد، ساخته شده بود، سونامی‌ای که در برخی از نقاط، ارتفاع دیواره آب در آن به 40 متر می‌رسید.
کوجی فوجیما، متخصص آمادگی امواج سونامی در آکادمی دفاع ملی در یوکوزوکا، می‌گوید که این بنا و دیگر ساختمان‌ها در امتداد ساحل، به مردم یک احساس ایمنی کاذب می‌دهند: «بیش از یک بار در هر دهه، احتمالا منطقه با سونامی‌های 2 تا 3 متری مواجه می‌شود، و مردم می‌دانند که این دیواره‌ها در مقابل چنین سونامی‌هایی از آنها حفاظت می‌کنند». از آنجا که در نقشه خطر زلزله، برای این ناحیه زمین لرزه 7.5 ریشتری پیش‌بینی شده بود، مردم انتظار داشتند که با یک سونامی حد اکثر 4 تا 5 متری مواجه شوند.
خطر سونامی دست کم گرفته شده بود
به نظر می‌رسد که اعتماد به موج‌شکن‌ها، باعث صدمه دیدن برنامه تمرین‌های افسانه‌ای آمادگی در برابر زلزله ژاپن شده باشد. در شمال شرقی ژاپن هم مانند دیگر نقاط، استادان دانشگاه، موسسات پژوهشی، سازمان‌های غیردولتی و گروه‌های غیرنظامی محلی، هر ساله تمرین‌های متعددی برای آموزش نحوه و مکان تخلیه مردم برگزار می‌شد. فوجیما می‌گوید: «ما تمام تلاش خود را کردیم تا مردم را تخلیه کنیم».
با این وجود، به گفته یوشیاکی کاواتا، کارشناس مدیریت بحران دانشگاه کانزای، مردم از بابت سونامی احساس نگرانی نمی‌کردند. سونامی ناشی از زلزله شیلی در سال گذشته، منجر به هشدار تخلیه برای 1.68 میلیون نفر در شمال شرقی ژاپن شد. ولی به گفته کاواتا، تنها 62 هزار نفر از آنها به پناهگاه رفتند.
فوجیما می‌گوید: «مردم فکر می‌کردند که موج‌شکن کافی است.» ولی وی می‌افزاید که در برابر سونامی 11 مارس / 20 اسفند، «این دیواره به هیچ وجه نمی‌توانست از آنها حفاظت کند»، هرچند از شدت امواج کاست. این سونامی که در دریا تقریبا 15 تا 20 متر و در بدو ورود به ساحل، در برخی نقاط تا 50 متر ارتفاع داشت، و حتی از سونامی سال 1896 هم بلندتر بود، دیواره‌های سونامی در کامایشی و دیگر نقاط را درهم کوبید و جان تقریبا 20هزار نفر را که به نقاط امن و مرتفع‌تر پناه نبرده بودند، گرفت. این سونامی همچنین ژنراتورهای اضطراری نیروگاه فوکوشیما داییچی را نیز در خود غرق کرد، و سیستم‌های خنک‌کننده نیروگاه را از کار انداخت. این نیروگاه که در دهه 1960 / 1340 ساخته شده بود، برای مقاومت در برابر سونامی با ارتفاع بیشتر از 5.7 متر طراحی نشده بود.
به گفته ماسومی یامادا از دانشگاه کیوتو، مشکل این بود که سیستم یک «منبع نقطه‌ای» را برای زلزله پیش‌بینی کرده بود. در این مورد، نقطه منبع منجر به پیش‌بینی زلزله 7.2 ریشتری شده بود. ولی وقتی گسل سانریکو صدها کیلومتر به موازات ساحل لرزید، و انرژی بیشتری را آزاد کرد و سبب جابجایی زمین به میزان 20 متر یا بیشتر در منطقه توکیو شد، سیستم خود را اصلاح نکرد. پس‌لرزه‌های متعدد نیز سبب گیج شدن سیستم شد، و سبب اعلام چندین اخطار اشتباه و رد کردن پس‌لرزه‌های بزرگ از سوی آن شد.
یامادا می‌گوید: «به نظر می‌رسد که سیستم در برابر یک زلزله 8 ریشتری از هم بپاشد». در ماه آوریل / اردیبهشت، او یک پروژه همکاری سه ساله را با آژانس هواشناسی ژاپن آغاز خواهد کرد تا سیستم هشدار منبع نقطه‌ای را به یک سیستم دینامیک که در دو بعد کار می‌کند، تبدیل کند.
به گفته فوجیما قطعا می‌توان سیستم مقابله با بحران را تقویت کرد، ولی به عقیده وی محدودیت‌هایی در برابر کارهایی وجود دارد که می‌توان در برابر «زلزله‌ای که هر هزار سال اتفاق می‌افتد»، انجام داد. می‌توان در نقاطی که سونامی بیشترین آسیب خود را برجای گذاشته، موج‌شکن‌های قوی‌تری ساخت، ولی آنها گران‌قیمت هستند و نمی‌توانند در برابر بزرگ‌ترین امواج، حفاظت کامل انجام دهند. او می‌گوید: «احتمالا مردم از خانه‌سازی در جاهایی که سونامی‌های بزرگ می‌آیند؛ دست برمی‌دارند».
ولی کاواتا، اعتماد خود به مهندسی بهتر را از دست نداده است. او می‌پذیرد که موثرترین راه برای اجتناب از خرابی این است که مردم را واداریم که در مناطقی خارج از دسترس سونامی زندگی کنند. ولی او خانه‌ها (و نیروگاه‌های هسته‌ای) ساخته شده روی یک خط ساحلی مصنوعی را که توسط پایه‌های بتونی 10 متری حمایت می‌شود، از نظر دور نمی‌دارد. «در حال حاضر کارهای زیادی برای انجام دادن وجود دارد. البته اگر هدف مشخصی برای آینده داشته باشیم و انرژی خود را هم جمع کنیم، می‌توانیم آنها را انجام دهیم».
50171
نظر شما