غدیر، هویت شیعه

تاریخ نگاران آورده اند: هنگامی که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شریعت خود را بر قبایل عرب عرضه داشت، برخی از آنان گفتند: "اگر ما بر آن چه می‌گویی با تو بیعت کرده و هم پیمان شویم و خدا تو را بر مخالفانت پیروز کند، آیا پس از تو رهبری این امت به دست ما سپرده خواهد شد؟"
آن حضرت پاسخ داد: "این امر به دست خداست و خداوند، آن را به هر که بخواهد، واگذار می‌کند."

خداوند نیز امت اسلامی را پس از رسول خویش رها ننمود و امیر المؤمنین (علیه السلام) را به عنوان وصی آن حضرت برگزید. نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز به دستور الهی در هر فرصت و موقعیت و در میان هر گروه و جماعت و در هر جنگ و نبرد، از این حقیقت پرده بر می‌داشت و با عبارات و کلمات مختلف، این پیام الهی را به دیگران می‌رساند ... اما در این میان، غدیر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

در غدیر آن چه را که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از ابتدای بعثت خویش به صورت پراکنده درباره امیر مؤمنان(علیه السلام) فرموده بود، جمع کرده و یکجا بیان نمود.

افزون بر آن، غدیر ویژگی هایی را درخود جای داده که پیش از آن در تبلیغ‌های دیگر آن حضرت نبود:

١- صراحت کلام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و روشنی مقصود ایشان: آن حضرت در روز غدیر، به کلام تنها اکتفا نفرمود و در عمل نیز مقصود خود را معرفی نمود. ایشان در همان حال که سخن خود را می‌فرمود، دست علی(علیه السلام) را که در جانب راستش ایستاده بود، گرفته و بالا برد و با این عمل نیز شخص مورد نظر خود را به همگان نشان داد.

٢- نزدیک بودن زمان غدیر به وفات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم): آن بزرگوار در ضمن خطبه اش فرمود: "من به زودی به سوی پروردگارم دعوت می‌شوم که آن را خواهم پذیرفت..." پوشیده نیست که این گونه سخن در چنین موقعیتی، تأثیر عمیقی بر حاضران گذاشته و حجت را بر همگان تمام و هر عذر و بهانه‌ای را از آنان می‌ستاند.

٣- وقوع غدیر در میان جمعیت بی نظیری از مسلمانان: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از مدتی قبل، این حج را به عنوان آخرین حج خویش اعلام فرموده بود. در نتیجه، گروه‌های بسیاری از مسلمانان به مدینه آمدند تا برای آخرین بار همراه پیامبرشان به حج مشرف شوند و عده زیادی نیز در هنگام مناسک به ایشان پیوستند تا از فیض همراهی با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بهره برند.

سر انجام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به همراه این خیل عظیم، مناسک حج را به پایان رسانده و راه بازگشت پیش گرفت. هنگامی که آن حضرت به منطقه غدیر خم که محل جدایی راه‌های اهل مدینه از مصریان و عراقیان بود رسید، توقف نموده و به انتظار نشست تا آنان که عقب مانده بودند برسند. هم چنین آن حضرت امر فرمود تا آنان که جلو رفته اند نیز بازگردند. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از اقامه نماز برخاست و خطبه مهمی ایراد نمود و بدین سان سخن خود را به گوش تمامی آنان رسانید.

٤- نزول کلام خداوند متعال در غدیر: پیش از خطبه آن حضرت این آیه نازل شد که:

«ای پیامبر! آن چه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده است به مردم برسان و اگر چنین نکنی، رسالت او را انجام نداده‌ای و خداوند تو را از (خطرات) مردم حفظ می‌کند...»

بعد از خطبه آن بزرگوار نیز این آیه نازل شد:

«امروز دین شما را برایتان کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین شما پذیرفتم.»

٥- تبریک و تهنیت گفتن حضار بر امیرالمؤمنین (علیه السلام): در این میان، از نخستین کسانی که برای این امر، قدم پیش گذاشتند، ابوبکر و عمر بودند؛ در حالی که می‌گفتند: "خوشا به حال تو ‌ای پسر ابوطالب که مولای ما و مولای هر مرد و زن مؤمنی گشتی."

بر اساس این ویژگیها و برخی ویژگیهای دیگر، غدیر جایگاهی ویژه در معرفی و اعلام وصایت امیر المؤمنین (علیه السلام) دارد.

بدین ترتیب، غدیر آخرین جایگاه ابلاغ و اعلام امامت امیر مؤمنان، علی (علیه السلام) بود؛ با این تفاوت که در این مرتبه، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با کنایه و اشاره سخن نگفت؛ بلکه با صراحت و آشکارا مطلب خویش را بیان فرمود. بی گمان آن چه آن حضرت فرمود، در بیان مقصودی که داشت جامع و کامل بود و اگر چنین نبود، آیه «اکمال دین» از جانب خدای متعال نازل نمی‌شد ....

با تشکیل دولت آل‌بویه و تسلط آنان بر خلیفه و مقر خلافت، امنیت نسبی برای شیعیان در سرزمین‌های تحت حاکمیت آل‌بویه به وجود آمد و آنان با استفاده از این فرصت در صدد ترویج شیعه برآمدند؛ به گونه‌ای که طی حکومت ١٢٦ ساله؛ عقاید شیعی به شیوه‌های مختلف رواج پیدا کرد و علمای بزرگ شیعه مانند ثقه الاسلام کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید، با استفاده از تمام امکانات به وجود آمده با قلم و بیان به نشر مذهب تشیع پرداختند. مراسم و مواسم شیعه امامیّه از قبیل عزاداری های عاشورا، جشن غدیر خم ، سنّت زیارت عاشورا، زیارت قبور امامان شیعه علیه السلام ، نحوه اذان گفتن شیعی، استفاده از مهر نماز ـ که از تربت امام حسین علیه السلام ساخته شود ـ و نشان ها و رنگ هایی همچون رنگ سیاه برای عزاداری و رنگ سفید در علم ها و نشانه علوی بودن، در این زمان گسترش یافتند.
مراسم و سنّت های یک قوم و ملت و پیروان یک آیین و مذهب در حقیقت، تجلّی اعتقادات و اصول و باورهای آن مردم است.بنابراین تاریخ شیعه امامیّه دارای مقاطع مهم تاریخی است که تشکیل حکومت آل بویه و سلطه این حکومت بر عراق یکی از این مقاطع مهم به شمار می آید.
با توجه به اینکه عید غدیر از جمله اعیاد مهم مذهبی شیعیان به شمار می رفته است،توجه و بررسی آن و گرامیداشت آن در دوره های مختلف تاریخی مهم می نماید.این نوشتار در صدد است تا به بررسی عید غدیر در دوره آل بویه، بپردازد.هر چند قبل از پرداختن به این مساله باید به کمی به گذشته نیز توجه نشان داد.

روز ١٨ ذی الحجه، روزی که حضرت پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ به امر خداوند، در منطقه ای بنام غدیر خم، موقع بازگشت از حجة الوداع در اجتماع حجاج که حدود ١٢٠ هزار نفر تخمین زده شده است. دست علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ را گرفت و آن حضرت را بعنوان جانشین بعد از خود برای حاضرین و غایبین معرفی نمودند. بعد از رحلت حضرت پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ حوادثی رخ داد که باعث شد علی ـ علیه السلام ـ از حق خویش، جانشینی بلافصل پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ ، محروم شد. ولی از این زمان پیروان و دوستداران اهل بیت و هم چنین ائمه معصومین هر ساله این روز را، با وجود خفقان شدید از سوی حکام به عنوان عید، می شناختند و برای این روز اعمالی هم معین فرمودند. هر چند که مراسمی که در این روز برگزار می شد به صورت علنی نبود، تا اینکه، در دوره حکومت آل بویه وضعیت سیاسی و اجتماعی به نفع شیعیان تغییر یافت و حکام آل بویه از جمله معزالدوله خدماتی به نفع شیعیان انجام دادند از جمله اینکه زمینه برگزاری مراسم عزاداری علنی برای امام حسین ـ علیه السلام ـ در روز عاشورا و برگزاری مراسم جشن در روز عید غدیر خم.
اما این بدان معنی نیست که مسلمین و شیعیان قبل از قرن چهارم عید غدیر را به عنوان عید نمی شناختند، بلکه مستنداتی هست که حتی اهل سنت نیز این روز را محترم می شمردند. و به اعمالی که برای این روز تعیین شده عمل می کردند.

هر کس در روز هجدهم از ماه ذی الحجه روزه بگیرد، برای او معادل شصت ماه روز نوشته می شود و آن روز غدیر خم است، هنگامی است که پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ دست علی بن ابی طالب را گرفته و فرمود: « آیا من سرپرست مومنین نیستم؟» گفتند: آری، ای رسول خدا، حضرت فرمود: هر کس که من مولای اویم پس علی مولای اوست. عمر بن خطاب گفت: مبارک باد، مبارک باد بر تو ای فرزند ابوطالب تو مولای من و مولای هر مسلمانی شدی.
در احادیثی که از ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ وارد شده است روز 18 ذی حجه را بعنوان «عید الله الاکبر» معرفی کرده اند.
حسن بن راشد می گوید: از امام صادق ـ علیه السلام ـ پرسیدم: فدایت شوم آیا برای مسلمین غیر از عید قربان و عید فطر، عید دیگری هست: حضرت فرمود: بلی ای حسن، عیدی است که از این دو عید با عظمت تر و با شرافت تر است. عرض کردم آن کدام روز است. فرمود: همان روزی که امیر المومنین علی ـ علیه السلام ـ به عنوان جانشین پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ منصوب شد. عرض کردم در چه روزی! فرمود: روز ١٨ ذی الحجه و آن عید الله الاکبر است.

شیخ مفید می گوید: از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت شده است که فرمودند: روز ١٨ ذی الحجه ( عید غدیر) عید الله الاکبر است. و خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد جز اینکه این روز را عید قرار دادند حرمتش را شناختند اسم این روز در آسمان ها یوم المعهود و در زمین یوم المیثاق المأخوذ و جمع المشهود است.
ابن عباس و السدی درباره آیه تبلیغ (آیه سوم سوره مائده) می گویند: این آیه پنج بشارت دارد: اکمال دین، اتمام نعمت، رضایت خداوند رحمان، اهانت بر شیطان. یأس و نا امیدی منکرین دین و منکرین عید مومنین یعنی عیدالله الاکبر، باز ابن عباس می گوید: در این روز ( روز ١٨ ذی الحجه) پنج عید جمع شده بود : جمعه، عید غدیر، عید یهود. عید نصاری و عید مجوس.
مفضل بن عمر از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت می کند. پرسیدم: مسلمین چند عید دارند؟ حضرت فرمودند: چهار عید. عرض کردم جمعه و عید فطر و عید قربان را می شناسیم عید چهارم کدام است؟

فرمود: با عظمت ترین و شریف ترین اعیاد روز ١٨ ذی الحجه روز جانشینی علی بن ابی طالب است. پس حضرت به نماز و روزه مستحبی که در این روز وارد شده است اشاره کرد.
محمد بن ابی نصر بزنطی می گوید: نزد امام رضا ـ علیه السلام ـ بودم، صحبت از روز غدیر خم شد که بعضی از حاضرین آن را منکر شدند. امام رضا ـ علیه السلام ـ فرمود: پدرم از پدران خود نقل فرمود: همانا روز غدیر در آسمان ها مشهورتر از روی زمین است... و گفت: ای پسر ابو نصر، هر کجا باشی سعی کن روز غدیر خود را به زیارت قبر امیر المومنین علی ـ علیه السلام ـ برسان.
عمار بن حریز عبدی می گوید: روز ١٨ ذی الحجه محضر امام صادق وارد شدم که حضرت روزه بودند به من فرمودند این روز روز بزرگی است که خداوند حرمتش را بر مومنین بزرگ داشته و دین را بر آنها کامل نموده و نعمت را بر مردم تمام کرده است. این روز روز عید و شادی و سرور است و روزه اش معادل روزه شصت سال ثواب دارد.

با توجه به روایات گفته شده و دهها روایت دیگر با همین مضامین معلوم می شود که مسلمین و ائمه ـ علیهم السلام ـ این روز را به عنوان عید می شناختند ولی وضعیت سیاسی ـ اجتماعی تا دوره آل بویه طوری بوده که برگزاری مراسم علنی در این روز امکان نداشت. و با فراهم آمدن شرایط برگزاری مراسم در دوره حکومت معزالدوله دیلمی، شیعیان در این روز به صورت علنی جشن و سرور نمودند و این بدان معنی نیست که شیعیان و مسلمین در این تاریخ این روز را عید قرار داده باشند.
عید غدیر در حال حاضر به‌عنوان اعتقادی شیعی مطرح است با اینکه همه مسلمانان به این واقعه عظیم دینی اذعان دارند. اگرچه واقعه غدیر را بسیاری از کسانی‌که تعصب اعتقادی نداشتند نقل کرده‌اند و واقعه اعطای جانشینی و تفویض ولایت اتفاق افتاده و به تواتر نقل شده است اما به دلایلی در صدر اسلام سعی شد تا بر روی آن سرپوش بگذارند.
سیاست‌های خصمانه موجب شد تا این عید بزرگ اسلامی کمرنگ شود و در قرن اول و دوم و سوم این عید بسیار مهجور شد و عید را به جز در سفارشات ائمه(ع) و بین تعدادی شیعیان کمتر می‌توان دید.

اگر رفتار ما شیعیان بد باشد تبلیغ معکوس برای جبهه حق می‌شود، اما اگر راه و رفتار درست باشد بهترین تبلیغ برای افرادی است که می خواهند به این راه بیایند.
معارف اهل بیت(ع) و واقعه غدیر از چنان جاذبه‌ای برخوردار است که آنانی که در جرگه اهل بیت(ع) نیستند را نیز تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.
غدیر حقیقتاً هویت شیعه است یعنی اگر بخواهیم راجع به شیعه یک بیوگرافی ارائه دهیم تمام ویژگی‌هایی که شیعه باید داشته باشد در بیانات نورانی پیامبر اکرم(ص) در روز غدیر تعیین شده و زندگی امیرالمؤمنین(ع) و اهل بیت(ع) بزرگ‌ترین و بهترین الگو برای شیعیان است.
باید هرچه می‌توانیم غدیر را پرشکوه‌تر و هدفمندتر برگزار کنیم، غدیر نه تنها برای کسانی که به اهل بیت(ع) عشق می‌ورزند تأثیرگذار و آموزنده است بلکه مفاهیم بلند معارف اهل بیت(ع) و واقعه غدیر از چنان جاذبه‌ای برخوردار است که آنانی که در جرگه اهل بیت(ع) نیستند را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.
غدیر، الهام‌بخش بیداری اسلامی است و در واقع با حقیقتی که در درون خود نهفته دارد، می‌تواند زمینه‌ساز هر انقلابی بر ضد طاغوتیان زمان باشد.

الحمدالله الذی جعلنا من المتمسکین به ولایه امیرالمومنین علی ابن ابی طالب و أولاده المعصومین علیهم السلام، عیدسعیدغدیر، را به تمام عاشقان و ولایتمداران حضرتش ، تبریک عرض می کنم.

* عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران