مراسم قربانی کردن یک دوست + عکس​های نمایش

علیرضا نراقی: یکی از  نکاتی که دونالد بارتلمی را از دیگر نویسنده​های پست مدرن حتی نویسندگانی چون ریچارد براتیگان متمایز می​کند نگاه خونسردانه، طبیعی و با فاصله‌اش به موقعیت عجیب و گاه هراس‌انگیز داستان​هایی​ است که نوشته است.

همین نکته داستان​های او را - در مقایسه با مواجهه​ای که ما با جهان واقعی داریم- هراس​آور می​کند. این هراس با چاشنی شوخی و سرخوشی اغراق آمیزچند برابر هم می​شود و وجوه گوناگونی می​یابد.

در داستان​های این نویسنده آمریکایی  موقعیت داستان و لحن روایت باعث هراس ما در میان خنده و تعجب می​شود. در واقع آنچه به عنوان گروتسک می‌شناسیم دقیقاً حاصل چنین روندی است که در مورد داستان​های بارتلمی توضیح داده شد. این نگاه گروتسک ذاتاً برای نمایش به سبب نوع تجربه بصری و شکل پیچیده درام پردازی و اجرا، پر امکان و جذاب است.

به همین خاطر داستان​های بارتلمی متونی مناسب برای اقتباس و تبدیل به نمایش​هایی است که بنیادشان خرق عادات مرسوم نمایش دیدن شهروندان در وضعیتی روزمره و نرمال است، اما نکاتی را که بارتلمی در داستان خود دارد -مثل نمایش خونسرد یک وضعیت غیرعادی- اگر در اقتباس نمایشی از بین برود با وجود برداشت از پیکر داستان​های این نویسنده، باعث فاصله گرفتن از روح آثارش و یکی از اساسی​ترین زوایای نگاهش به جهان می​شود.

بارتلمی روی صحنه 
«بعضی از ما، دوستمان کلبی را تهدید می​کردیم» یکی از داستان​های بارتلمی است که توسط ملیحه مرادی جعفری اقتباس شده و مدتی است با عنوان «مراسمی برای یک دوست» به کارگردانی احمد ایرانی خواه، اجرا می​شود. داستان بارتلمی از این قرار است که دوستان کلبی بنا دارند او را به دلیل این​ که همه چیز را از حد می​گذراند و شورش را در آورده دار بزنند؛ به همین پوچی، سادگی و مضحکی.

داستان کوتاه و موجز بارتلمی به این می​پردازد که این دوستان چگونه مراسم را تدارک می​بینند و با چه خونسردی و توافقی با خود کلبی این مراسم را ترتیب می‌دهند، اما نویسنده نمایش «مراسمی برای یک دوست» با حفظ طرح کلی و پیکر اصلی داستان، اولین کاری که کرده پایه مضمونی جدیدی را - که آن​چنان در داستان واضح نیست- ایجاد کرده و با بسط و گسترش آن، صحنه​ها و روند نمایش را طراحی کرده است.

در نمایشنامه تأکید بر تمایز کلبی با آدم​های دیگر یا می توان گفت عموم مردم، مورد نظر قرار گرفته و اینگونه طراحی شده که کلبی قربانی می​شود،چون توان هماهنگ شدن ندارد و در نگاه آدم​های دیگر «غیر» یا «دیگری» محسوب می​شود.

کلبی در واقع با تذکر به نکات غلط رفتاری آدم​های دیگر و به دلیل زندگی نکردن به شکل دیگر آدم​ها حکم نوعی جنس ناخالص را دارد که باید از صحنه زندگی اجتماعی حذف شود. بسط این پایه خود به دلیل شکل آدم​های نمایشنامه که انسان​هایی عجیب و غریب، ابله و حتی وحشی هستند کلبی را که هیچ شباهتی به آنها ندارد و لذا محکوم به فناست تبدیل به قهرمان مرسوم یک درام می​کند.

همین دیدگاه که اتفاقاً در مقایسه با کلبی بارتلمی، از کلبی جعفری و ایرانی خواه یک قهرمان می​سازد، باعث زاویه پیدا کردن بنیادین «مراسمی برای یک دوست» از «بعضی از ما، دوستمان کلبی را تهدید می​کردیم» می​شود. کلبی قهرمانی است که در زمینه گروتسکی که برای نمایش ساخته شده، همدلی  و همراهی عاطفی در مخاطب  ایجاد می​کند؛ نگرش و لحن خونسرد و تکان دهنده بارتلمی را در نمایش تبدیل به لحنی ملودرام می​کند.

از همین نقطه نمایش  ایرانی خواه دیگر با وجود صحنه پردازی​های فراواقع گرا و گروتسک و طراحی شمایل گرایانه و غیر منطقی شخصیت​ها و استفاده از پارودی و مضحکه در بستر یک اتفاق جدی که همه از نمادهای یک اثر پست مدرن هستند در ذات از پست مدرنیسم فاصله می​گیرد.

خروج از نظام ارزش​ها
داستان بارتلمی نمایش وضعیتی است که از نظام ارزشی تهی است و طعنه اصلی او به زمانه​ای است که در آن با وجود تقبیح خشونت، به دلیل بی معنا شدن امر واقع، اشتراک پایه​ای آدم​ها و نظام اخلاقی مشترک،  اتفاقا باعث تکثیر خشونت می​شود. اما اقتباس صورت گرفته با وجود وفاداری به چنین مبانی مضمونی و تأکید در خیلی از صحنه​ها بر روی این نکات، فرم و حالت بارتلمی را از بین برده و لحن را به لحنی آشناتر تبدیل کرده است.

نویسنده و کارگردان نمایش روایت را به جای این‌که در حالت خرد، موجز و شوخ و شنگ نگه دارد، گسترده کرده، صحنه​های نسبتاً طولانی ایجاد و حالت شوخ، اما خونسرد را به حالتی شوخ اما احساسات برانگیز تبدیل کرده است. بخشی از گستردگی  به دلیل نقش دیالوگ و شخصیت در درام برای تبدیل داستان کوتاهی به نمایش اجتناب ناپذیر است، اما در نمایش «مراسمی برای یک دوست» گستردگی و دوری از ایجاز چنان اتفاق افتاده که دیگر از نگاه بارتلمی به عالم خبری نیست و نمایش وارد جهانی ذاتاً متفاوت از داستان شده است.

 نمایش ایرانی خواه با ایجاد منطق در شخصیت پردازی، ایجاد وحدت در درام، با توسل به قهرمان کردن کلبی - به معنای دراماتیک و نه عام قهرمان - و تولید و بسط زمینه​ای مضمونی طرح نمایش را گسترده​تر می​کند. او تیپ​ها را از داستان به لحاظ کمی بیشتر و به لحاظ کیفی مشخص​تر می​کند و به درامی می​رسد که دیگر نه اقتباس بلکه تنها برداشتی از داستان بارتلمی است.

این اثر به هیچ وجه نمایشی پست مدرن نیست چرا که به واسطه همین تمهیدات نویسنده و کارگردان از مبناهای یک اثر پست مدرن فاصله می​گیرند و تنها در نوع صحنه​پردازی ومیزانسن و همچنین جنس بازی​ها و تعین آدم​ها نمایشنامه روی صحنه به مایه​هایی از پست مدرنیسم می​رسند. 

5857