باور دینی یا رفتار اخلاقی ؟

به عبارت دیگر، برای برخی از افراد، باورها مهم تر از رفتارها محسوب می شوند و برای برخی دیگر عکس آن. به نظر شما الویت، با باورها است و یا رفتارها؟ به دیگر سخن، توجه شما عموما به باورها و اعتقادات دیگران جلب می شود و یا رفتارهای آنان؟      
این دسته از پرسش ها نشان می دهد که آدمی را می توان و باید از دو زاویه ارزیابی کرد و مورد سنجش قرار داد. اولا از بعد باورها و اعتقادات و ثانیا از بعد رفتارها و کنش ها. باور، امری ذهنی و غیر قابل مشاهده و رفتار، امری عینی و قابل مشاهده است. باور، یعنی آن چه که به نحو ذهنی قبول داریم و رفتار، یعنی آن چه به نحو عینی انجام می دهیم.

وقتی از اهمیت و الویت رفتار و یا باور سخن به میان می آید، شاید ابهامی در کار باشد. و آن، ابهام در معنای واژه ی الویت و اهمیت است. گویا اهمیت و الویت باورها و رفتارها نسبی است و آنها را باید با موقعیت های خاص سنجید و نسبت آنها را با شرایط ویژه ملاحظه کرد. بنابر این، فارغ از موقعیت و شرایط خاص، نمی توان پاسخ روشنی به آن داد. مثلا می توان پرسش را این گونه رونمایی کرد و روشن تر و شفاف تر بیان نمود: شما در زمان انتخاب دوست و یا همسر، باورهای فرد مورد نظر، برای تان اهمیت درجه ی اول دارد و یا ابتدا رفتارها را مورد توجه قرار می هید؟ در صورت هماهنگی و تناسب میان باور و رفتار، مسئله یی برای انتخاب نمی ماند. اما در حالت تعارض میان آن دو، کدام یک برای تان مهم تر می شود و آن را به منزله ی معیاری برای انتخاب در نظر می گیرید؟
 در ادبیات عمومی ادیان، افراد به دو دسته ی کلی تقسیم می شوند: گروه اول مومنین و گروه دوم ملحدین. مومن کسی است که معتقد باشد خدایی وجود دارد. یعنی باور داشته باشد که خدایی هست و اوست که خالق و ناظم این جهان است. متقابلا، ملحدین، وجود خدا را انکار می کنند و بر وجود او باور ندارند. اما شق سوم از باورها را نمی توان نادیده گرفت. بنابراین مجموعه ی باورهای آدمی را می توان به سه نوع تقسیم بندی نمود. برخی از آنها باورهای دینی، برخی دیگر باورهای غیر دینی و بخش سوم باورهای ضد دینی است. گزاره ی "خدا وجود دارد"، باور دینی محسوب می شود.
باور به وجود خدا  در هسته ی مرکزی باور دینی، قرار دارد. اما باور به این که اکنون ساعت هفت است و یا زمین کروی است و یا دو بعلاوه ی دو می شود چهار، باوری است که در حوزه ی دین جای نمی گیرد و آنها را می توان باور غیر دینی نام نهاد. در تقابل با باور دینی، باورهای ضد دینی، قرار دارند. مثلا باور به این که خدا وجود ندارد، باور ضد دینی تلقی می گردد. گویا ادیان برای جهان،  هستی و حیات انسانی، معنایی قایل هستند و معتقدند تمام وجود و هستی و موجودات، دارای بار معنایی هستند.
اگر این چنین باشد، شخصی که به بی معنایی این جهان و هستی باور دارد، دارای باور ضد دینی است. مطابق با تقسیم بندی سه گانه ی پیش گفته، رفتارها را نیز با در نظر گرفتن معیار اخلاق، می توانیم به سه گونه تقسیم نماییم. تیپولوژی سه گانه ی رفتارها عبارت است از: الف) رفتارهای اخلاقی. ب) رفتارهای غیر اخلاقی (نااخلاقی)، و ج) در نهایت رفتارهای ضد اخلاقی. فضیلت هایی که که عالمان اخلاق بر آنها تاکید می کنند، کم و بیش، می توان جزو رفتارهای اخلاقی محسوب کرد.
اما آن دسته از کنش هایی که به تور قضاوت اخلاق نمی افتند، کنش هایی هستند که بخشی از آنها را اعمال غیر ارادی و غیر اختیاری، تشکیل می دهد و بخش دیگر، آن گروه از رفتارهایی است که منطقا با اخلاق نسبتی برقرار نمی کنند. به عبارت دیگر، در برابر اخلاق، خنثی هستند. اکثر رفتارهای فردی آدمی در این حوزه قرار می گیرد. به عنوان مثال، این که ادامه ی نوشتن این مطلب را به فردا موکول کنم و یا آن را اکنون و تا پایان ادامه دهم، کاری است که نمی تواند مورد داوری اخلاقی قرار گیرد. بنابراین رفتارها، یا منطقا با اخلاق، مرتبطند و یا منطقا نسبتی با اخلاق برقرار نمی کنند. آن گروه از رفتارها که منطقا با اخلاق ارتباط دارند، یا رفتارهای نیکو و حسن تلقی می شوند و یا رفتارهای هستند قبیح و نادرست.
در این جا به دو ابهام و بلکه دو مشکل، برمی خوریم. اولا این که آیا درست است که لفظ مومن را صرفا برای معتقد به خدا به کار بگیریم و ثانیا آیا درست است که واژه ی ملحد، صرفا از ناباوری به وجود خدا نشات می گیرد؟ مسئله ی دوم این است که آیا اخلاق با دین همپوشانی کامل و اساسی دارد؟ به عبارت دیگر آیا هر رفتار دینی الزاما رفتار اخلاقی است و آیا هر رفتار اخلاقی الزاما رفتار دینی تعریف می شود؟ بدون آن بخواهیم وارد چالش نظری بشویم به اجمال می توانیم دست کم کمترین شرط مومن بودن را معتقد بودن به خدا قلمداد کنیم و کمترین شرط ملحد بودن را ناباوری به خدا.
از سوی دیگر، می توانیم بر این سخن تاکید کنیم که گرچه اخلاق و دین همپوشانی کامل ندارند، اما بسیاری از باید و نبایدهای اخلاقی با باید و نبایدهای دینی یا مشابهت دارد و یا دست کم معارضه یی میان آنها برقرار نیست. به این معنا که میان دین و اخلاق کشمکش و تضادی آشکار و گسترده، برقرار نیست. البته برخی (هر چند گروه اندک)، اصرار می ورزند که بین دین و اخلاق، تناقض بیفکنند. در این رویکرد، گویا فرد دیندار منطقا نمی تواند زیست اخلاقی داشته باشد.
اما در این نوشته، تناقضی میان دین و اخلاق برقرار نمی شود و بلکه به نوعی به سازگاری و تناسب میان دین و اخلاق باور دارد.با توجه به شرح مختصر و البته ناقصی که از بحث ارائه گردید، و با توجه به باورها و رفتارها، چهار سنخ و چهار تیپ از افراد را می توان استخراج کرد. از آن جایی که در ادبیات عمومی، از رفتار نوع سوم که پیشتر اشاره شد(رفتارهای ضد اخلاقی)، با عنوان رفتار غیر اخلاقی یاد می کنند، در این جا نیز رفتارهای نوع سوم با عنوان رفتار غیر اخلاقی معرفی می شود. چهار سنخ آدمیان (با معیار باور دینی  و رفتار اخلاقی)، عبارت است از:

1 - مومن اخلاقی

2 - مومن غیر اخلاقی

3 - ملحد اخلاقی

4 - ملحد غیر اخلاقی
مومن اخلاقی: باور دارد که خدا وجود دارد و آن گونه زندگی می کند که گویی خدا وجود دارد.
مومن غیر اخلاقی: باور دارد که خدا وجود دارد اما به گونه ای زندگی می کند که گویی خدا وجود ندارد.

ملحد اخلاقی: وجود خدا را آشکارا انکار می کند اما به گونه ای زندگی می کند که گویی خدا وجود دارد

ملحد غیر اخلاقی: باور به وجود خدا ندارد و به گونه ای زندگی می کند که گویی خدا وجود ندارد.

 مومن غیر اخلاقی، حتی حاضر است در راه حفظ باورهایش، جان خویش را بدهد، اما در زندگی روزمره ی خود و در ارتباط با دیگران آن گونه رفتار می کند که گویی خدایی وجود ندارد. به عنوان مثال، به راحتی دروغ می گوید. حقوق دیگران را زیر پا می گذارد. به دیگران ستم می کند و بعضا برای رضایت خدا، دست به خشونت و خون ریزی می زند. اما ملحد اخلاقی، گرچه معتقد به خدا نیست و ممکن است به محاسبه ی روز جزا ایمان نداشته باشد اما خود را مقید به رعایت حدود اخلاقی می داند و عملا، در انضباط اخلاقی به سر می برد.

با ارائه ی سنخ های چهار گانه، (و با عبور از کشمکش های مفهومی و نظری)، یک بار دیگر به پرسش پیشین باز می گردیم. در ایجاد ارتباط با دیگران، اعتقاد به خدا مهم تر است یا رعایت ضوابط اخلاقی؟ به عبارت دیگر، اگر قرار باشد میان سنخ دوم و سوم، یکی را برگزینید، کدام یک را بر دیگری ترجیح می دهید؟ مومن غیر اخلاقی یا ملحد اخلاقی را؟ کدام یک از دو گروه، خوشایندتر و دلپذیرترند؟ تا حدودی می توان نتیجه ی انتخاب را حدس زد زیرا اگر اصالت و اهمیت و الویت را به باور می دهید، در نتیجه، مومن غیر اخلاقی را انتخاب خواهید کرد.
اما اگر چگونگی رفتار را ملاک اصلی و بنیانی تلقی می کنید، ملحد اخلاقی را برمی گزینید. اشاره به یک نکته هم خالی از اهمیت نیست که گر چه ممکن است در نظر، به آسانی و سهولت دست به انتخاب بزنید، اما گویا کار به همین آسانی پیش نمی رود. گویا انتخاب سهمگینی در راه است. تجربه های زیسته ی آدمی نشان می دهد دو راهه ی انتخاب، سخت و ناگوار است.
به ویژه، دلهره و تشویش زمانی رخ می دهد که سرنوشت و آینده ی آدمی در گرو این انتخاب باشد. درماندگی آدمی نتیجه ی گیرافتادن در پیکارهایی است که نمی داند در کدام جبهه و کدام صحنه ایستاده است و نمی داند به کدام سو باید برود. برای گذر از این چالش راه ها و شیوه هایی وجود دارد که شرح آنها از حوصله ی این مقال بیرون است.

24