تاثیر تحولات عربی بر مطالعات خاورمیانه شناسی

کیهان برزگر*

تحولات عربی چه تأثیری بر مطالعات خاورمیانه شناسی داشته است؟ این تحولات با اهمیت دادن به موضوع مطالعات منطقه‌ای جایگاه خاورمیانه‌شناسی را در رشته های علوم سیاسی و روابط بین الملل تقویت کرده است. با بروز این تحولات مسائل داخلی قدرت و سیاست و مطالعات تطبیقی یعنی موضوع اصلی در علوم سیاسی از یکسو و مسائل مربوط به روابط خارجی و نقش بازیگران فرامنطقه ای یعنی موضوع اصلی درروابط بین الملل بطور همزمان مورد توجه قرار گرفته است. اکنون ترکیبی از موضوعات اصلی این دو رشته در قالب یک روش شناخت منطقه ای ابزار مناسب تری برای تجزیه و تحلیل، شناخت و فهم مسائل خاورمیانه ارائه می دهد.
بطور سنتی مسائل خاورمیانه با نگاه روابط بین المللی مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گرفت. از دیرباز ایفای نقش بازیگران خارجی در این منطقۀ حساس و مهم ژئوپلیتیک در درجه اولویت تجزیه و تحلیل بوده است. به جرأت می‌توان گفت که عمده جنگها، تنش‌های سیاسی، جابجایی حکومتها، کودتاها، و غیره در دامنه تأمین منافع غرب و بخصوص نقش و سیاستهای آمریکا صورت می گرفت. جنگ خلیج‌فارس در سالهای 1991- 1990 با هدف عمده حفظ امنیت انرژی بین المللی، حمله به افغانستان در 2001 و عراق در 2003 در قالب مبارزه با تروریسم جهانی نمونه‌هایی از دخالت غرب در منطقۀ خلیج‌فارس و خاورمیانه به حساب می آیند. روند تحولات بیانگر این واقعیت بود که حجم وسیعی از تحولات پیشین در منطقۀ خاورمیانه ناشی از پتانسیل های نقش و بازیگری قدرتهای فرامنطقه‌ای در خاورمیانه یعنی موضوع اصلی رشته روابط بین‌الملل و روابط خارجی دولتها می باشد.
اما تحولات جهان عرب طی 2 سال اخیر سبب شدند تا موضوعات داخلی دولتها و حکومتها در درون خاورمیانه برای اولین بار بطور جدی مطرح شوند. با بروز این تحولات، مفاهیمی همچون حکومتداری خوب، حقوق بشر، اصلاحات سیاسی، دمکراسی‌سازی و شکل حکومتها و غیره -که البته تا به حال هم به نوعی وجود داشته‌اند اما از آنجایی که حکومتها به طور سنتی با جایگاه و نقش منطقه ای، کشورهای خود را با معیار روابط با قدرتهای خارجی دنبال می‌کردند- مجالی برای پررنگ‌تر شدن این مفاهیم فراهم نمی‍شد. به این معنا که تنطیم روابط با قدرتهای بزرگ خارجی بخصوص قدرتهای غربی در جهت دهی سیاست‌ خارجی کشورها بیش از مفاهیم یاد شده در اولویت و اهمیت قرار داشت.
تحولات جهان عرب برای اولین بار پیکان تحولات را به سمت درون کشورها و تقاضاهای ملتها برد. اکنون مفاهیمی همچون حکومتداری خوب، مشروعیت، مسائل حقوق بشر و کارآمدی سیستم و ایدئولوژی اسلامی همگی رفتار و سیاست های حکومتها در صحنه داخلی و خارجی تحت تاثیر قرار می دهند. این جنبه‌ها امروز از اهمیت زیادی برخوردار است و به نوعی به گفتمان غالب در خاورمیانه تبدیل شده است. در این میان ماهیت مسائل قدرت، احزاب و گروهها در سیاست خارجی مفاهیمی است که در قالب علوم سیاسی و مطالعات تطبیقی می‌گنجند. در علوم سیاسی اساساً می‌آموزیم که چگونه با این مفاهیم رفتار دولتها و ملتها را تجزیه و تحلیل کنیم.
اما پرسش اصلی اینجاست که چگونه می‌توان این دو را به هم متصل کرد؟ به عقیدۀ نویسنده نقطۀ عطف به وجود آمده در مطالعات خاورمیانه شناسی این است که دو حوزۀ علوم سیاسی و روابط بین‌الملل به نوعی با تحولات عربی به هم پیوند خورده و حوزۀ جدیدی را در قالب مطالعات منطقه‌گرایی در خاورمیانه شناسی به وجود آورده است. منطقه‌گرایی اساساً تلاش می‌کند دیدگاههای منطقه‌ای، فرامنطقه‌ای و موضوعات مربوط به علوم سیاسی و جامعه شناسی سیاسی را با موضوعات روابط بین المللی ونقش قدرتهای بزرگ به یکدیگر نزدیک کند.
گذار نظام‌های سیاسی و خاورمیانه شناسی(بررسی موردی انقلاب مصر و بحران سوریه)
متعاقب تحولات اخیر، در مصر شاهد نوعی انتقال تدریجی در سیاست داخلی و خارجی هستیم. دو تحول مهم و اساسی در دو حوزۀ نقش ارتش و مذهب در این کشور رخ داده است که هم از لحاظ سیاست داخلی و علوم سیاسی و هم از جنبۀ سیاست خارجی و روابط بین المللی بر تحولات این کشور تأثیر گذاشته است. نخست، در مصر جدید نقش ارتش روز به روز در حال کاهش است و در قانون اساسی جدید مصر نیز جایگاه و نقش ارتش تعریف شده و دامنه آن مشخص است. از سوی دیگر نقش مذهب و ایدئولوژی در مصر روز به روز در حال پررنگ‌تر شدن است. اخوان المسلمین برای اولین بار به عنوان یک جریان سیاسی-حزبی در سیاست داخلی و خارجی مصر در حال عملیاتی شدن است؛ همانند ایران زمانی که با بروز انقلاب اسلامی ایران ایدئولوژی شیعی وارد جهت گیری سیاست خارجی شد. از این رو ورود ایدئولوژی اسلامی اخوان تأثیرات جدی و مهمی را در سیاست خارجی مصر داشنه و خواهد داشت.
در سیاست داخلی و روابط منطقه‌ای و بین المللی مصر جدید و تأثیر سیاست داخلی بر روابط بین‌المللی مصر ،اساساً دو مسئله ارتش و مذهب نقش کلیدی دارند. ارتش و نهادهای امنیتی مصر بطور سنتی نقش کلیدی در شکل دهی استراتژیهای سیاست خارجی و منطقه ای و روابط با آمریکا و رژیم اسرائیل ایفا می کردند. اما ورود ایدئولوژی به عرصۀ حکومتداری مصر برای اولین ساختار سیاسی داخلی و روابط خارجی کشور را تحت تاثیر قرار می دهد.
ذکر این نکته ضروری است که غالباً اخوان المسلمین مصر با مدل حزب عدالت و توسعه ترکیه مقایسه می‌شود. اما واقعیت اینست که در اساس تفاوت‌های مهم و بنیادی میان این دو وجود دارد. در ترکیه اسلامگرایان چندین بار تلاش جدی در دهه‌های 1980 و 1990 برای ورود به سیستم سیاسی کشور کردند اما موفق نشدند. دوران نجم الدین اربکان نمونه‌ای از آنست؛ تا اینکه بالاخره در سال 2002 حزب "عدالت و توسعه" موفق به پیروزی در انتخابات و تشکیل حکومت شد. اما موفقیت این حزب به بهای پذیرش نوعی تعادل و میانه‌روی در سیاست داخلی و خارجی ترکیه تمام شد. بدین معنا که مثلاً اسلامگرایان نمی‌توانستند از هدف پیوستن به اتحادیه اروپا فاصله بگیرند و یا اینکه اسلامگرایان این توان را نداشتند که جنبۀ سکولاریسم و کمالیسم را از سیاست خارجی ترکیه جدا کنند. اگر حزب عدالت و توسعه می‌توانست در این محدودیت‌ها دست ببرد، شاید هم اکنون در بحران سوریه دخالت نظامی هم می‌کرد. اما ارتش قوی و سکولار ترکیه از یک سو و بخش مهم افکار عمومی و سیاست داخلی ترکیه از سوی دیگر اساساً این اجازه را به دولت اسلام گرای متعادل شده ترکیه نمی‌دهند. چون سیاست نگاه به غرب و ضرورت همکاری با ساختارها و نهادهایی همچون ناتو در لایه های سیاسی-امنیتی ترکیه همچنان ریشه دارد. همزمان دیدگاههای مستقل ملی که مبتنی بر تقویت جایگاه سیاسی-اقتصادی ترکیه در منطقه، جهان اسلام و جهان است همچنان در ترکیه قوی است.
اما در این میان مصر متفاوت است. اخوان امسلمین در مصر برای اولین بار حکومتداری را در صحنه سیاست داخلی و منطقه‌ای تجربه می‌کند.
برای درک بهتر رویکردهای سیاست خارجی مصر در قالب علوم سیاسی و تئوری‌های روابط بین الملل می‌توان این مسئله را در دو قالب سیاست خارجی کلاسیک و جدید مصر مورد بررسی قرار داد:
نخست، سیاست خارجی کلاسیک مصر که در آن "مصر-محوری" در خاورمیانه عربی بر پایۀ نوعی سکولاریسم و نگاه مستقل ملی که متمایل به همکاری با غرب بوده محور تمرکز سیاست خارجی بوده است. در این رویکرد، مصریها علاقمند بوده‌اند تا محور حل و فصل تمامی مسائل جهان عرب باشند و از این طریق نقش منطقه ای خود را افزایش دهند. در این چارچوب، اساساً مصر مخالف نقش و بازیگری دولتهای غیر عرب یعنی ایران و ترکیه در مسائل مربوط به جهان عرب (مثلا در مورد حماس و مسائل مربوط به منازعۀ فلسطینی-اسراییل) است. از این دیدگاه، اگر ایران و ترکیه وارد این میدان بازی سنتی شوند، اهمیت نقش مصر به حاشیه کشیده می‌شود.
از این نگاه، مصرمحوری و نقش کانونی این کشور در تحولات جهان عرب باید حفظ شود و هر یک از بازیگران منطقه‌ای یا فرامنطقه‌ای تنها در صورت ائتلاف با مصر می توانند به منافع خود در خاورمیانه دست یابند. این سیاست و هدف همواره مورد تأکید نخبگان سنتی مصر به خصوص در نهادهای وزارت خارجه این کشور حاکم بوده است. چنین دیدگاهی با گسترش روابط ایران و مصر و به تبع افزایش نقش ایران در مسائل جهان عرب مخالف است. مثلا رئیس جمهور ، آقای احمدی نژاد بارها ابراز تمایل برای سفر به مصر کرده اما همین لایه های سنتی و نهادهای بوروکراتیک در مصر همچنان مانعی بر سر تحقق نزدیکی میان دو کشور هستند. البته این روزها علائمی در راستای نزدیکی دو کشور دیده می‌شود. حداقل اینکه نخبگان جدید مصر قانع شده‌اند که روابط ایران و مصر حتما باید در تمامی زمینه ها توسعه یابد.
دوم، مصر محوری جدید که بر مبنای آن سیاست خارجی مصر به سمت نوعی همکاری و ائتلاف منطقه‌ای در حال تغییر مسیر است. با ورود اخوان المسلمین به صحنه سیاسی مصر دولت محمد مرسی هم اکنون علاقمند است در چهارچوب یک ائتلاف بزرگتر منطقه‌ای بازیگران جدید غیرعرب اعم از ترکیه و ایران را در کنار مصر وارد بازی کند. با افزایش تعداد بازیگران منطقه‌ای از یکسو و تزریق ایدئولوژی اخوان در سیاست خارجی مصر از سوی دیگر مصر خواهان نقش آفرینی جدید بر مبنای دسترسی به اهداف مستقل ملی و اسلام‌گرایی مبتنی بر وحدت اسلامی است. این گفتمان برخلاف نگاه سنتی در سیاست منطقه‌ای مصر بود که عمدتاً بر محور تنظیم روابط با قدرتهای فرا منطقه ای، مثلا روابط نزدیک با آمریکا برای دریافت کمک‌های مالی برای متعال کردن سیاست داخلی مصر قرار داشت. یعنی حکومتداری بیشتر در چارچوب تجزیه و تحلیل‌های رشته روابط بین الملل قرار داشت. اما اکنون، در سیاست جدید مصر، ایدئولوژی وارد سیاست خارجی مصر می‌شود، محوریت بر همکاری منطقه‌ای است و نوع نگاه مستقل و ملی است. در صورتی که در نگاه قبلی عمدتاً مبتنی بر نزدیکی با غرب و با اسراییل است. البته در نگاه سنتی نوعی رقابت و همکاری با ایران نیز به گونه‌ای در نظر گرفته می‌شود. از این رو در سیاست خارجی دولت مرسی طبیعتاً نوعی ائتلاف و همکاری با ورود بازیگران جدید دیده می‌شود. این تحول ناشی از تقاضاهای داخلی قدرت و سیاست در مصر برای گسترش روابط با کشورها و بازیگران منطقه ای مانند ایران و ترکیه است؛ موضوعی که بیشتر به مسئله حکومتداری و رشته علوم سیاسی مربوط می شود.
باید توجه داشت بازی امروز مصر بر پایۀ همکاری منطقه‌ای است. بدین معنا که مصر بازیگری است که هم اکنون درهای خود را به روی همۀ بازیگران گشوده و مدعی است که قصد برقراری ارتباط با همۀ بازیگران منطقه‌ای و حتی فرامنطقه‌ای را دارد. به عبارت دیگر با همه می تواند گفتگو و تعامل داشته باشد. مصر امروز تنها کشوری است که با روسیه، چین، ایران، اسراییل، آمریکا و اتحادیه اروپا رابطه دارد و هیچ محدودیتی را در سیاست خارجی ایجاد نکرده است. البته سیاست داخلی مصر، دولت مرسی را مجبور می‌کند تا برای تثبیت جایگاه اخوان المسلمین در نهادهای قدرت و سیاست که اولویت سیاست دولت مرسی است، مصر نوعی سیاست تعاملی را در پیش بگیرد. برای تحقق این هدف باید خواسته‌های جوانان و طبقه متوسط یعنی اقتصاد، هویت و ثبات سیاسی مصر تقویت شود.
مشاهده می‌کنیم که چگونه دو بُعد از مسائل علوم سیاسی و روابط بین‌الملل در یک موضوع خاورمیانه‌ای یعنی فهم سیاست و حکومت در مصر جدید نمایان می شود. اما پرسش اینجاست که منطقه‌گرایی در این بین چگونه می‌تواند مطالعات تطبیقی مربوط به علوم سیاسی و مطالعات نقش قدرتهای خارجی مربوط به روابط بین الملل را به هم نزدیک کند؟
بحران سوریه
سوریه نیز از این قاعده مستثنی نیست. جنبه‌های داخلی سیاست و حکومت درسوریه برای اولین بار با بحران سوریه در سطح منطقه‌‎‌ای و خاورمیانه شناسی درحال نمایان شدن است. در واقع مسائل مهمی همچون: تقاضاهای توزیع قدرت، مسئلۀ مشروعیت حکومت، حکمرانی خوب، اصلاحات سیاسی، نقش احزاب، مسائل حقوق بشر، هویت و جنگ داخلی، ژئوپولیتیک قومی(علوی، سنی)، افراط گرایی مذهبی، و غیره از موضوعاتی هستند که در حوزۀ علوم سیاسی و مطالعات تطبیقی و نظریه های کلاسیک نوسازی سیاسی، نظریه های هویت و مشروعیت قدرت، دمکراسی سازی و غیره بر روی آنها تأکید می‎شود.
اما بحران سوریه جنبۀ روابط بین المللی نیز دارد. چرا که نقش بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه ای در حمایت یا تغییر حکومت و سیاست در سوریه تأثیرات مهمی در توازن قوای منطقه‌ای دارد. این مسئله خود بحران سوریه را پیچیده تر کرده است. بازیگرانی مثل ایران، روسیه و چین علاقمندند تا بازی را از طریق نگاه منطقه‌ای و محدود کردن نقش و نفوذ غربی‌ها دنبال کنند. نگاهی که بیشتر از زاویه حفظ منافع ژئوپلتیک و در حوزۀ نظریه های رئالیستی و نورئالیستی روابط بین‌الملل قابل تجزیه و تحلیل است. بدین معنا که در چهارچوب این تئوری بازیگران به دنبال افزایش نقش و نفوذ خود و محدود کردن توان بازی رقبای خود هستند. در این چهارچوب روسیه و چین و ایران علاقمندند که از نقش و نفوذ آمریکا جلوگیری کرده و بر توان خود بیفزایند. کمااینکه بر این امر اذعان داشته اند که به رغم اهمیت ابعاد حقوق بشری بحران، بازی فعلی یک بازی توازن قوایی است و مسائل مربوط به منافع و امنیت ملی و سد نفوذ غرب در منطقه دارای اهمیت بنیادی است. به عبارت دیگر حفظ سیستم State از اهمیت زیادی برخوردار است. کمااینکه یکی از ایراداتی که به بحران عراق و نقش آمریکا گرفته می‌شود اینست که آمریکا سیستم State را در عراق برهم ریخت، زیرساخت‌ها را بمباران کرد و در شرایط نبود ثبات و نظم ناشی از وجود یک دولت اساساً ناامنی و جنگ داخلی گسترش یافت. نگرانی که در حال حاضر وجود دارد اینست که سوریه نیز به همین وضعیت دچار شود.
تقویت منطقه گرایی در خاورمیانه شناسی
با بروز تحولات عربی، مشاهده می‌کنیم که چگونه مسائل داخلی (علوم سیاسی) با مسائل خارجی (روابط بین الملل) در خاورمیانه شناسی به هم نزدیک می‌شوند. اما این خود پرسش دیگری را مطرح می کند که کدامیک از اینها ارجحیت دارند؟ آیا باید با یک نگاه بین المللی به موضوع نگریست و یا اینکه با یک نگاه سیاست داخلی؟ پاسخ تمرکز بر یک سطح تحلیل بینابینی یعنی منطقه‌گرایی است که به نوعی نیازهای هر دو جنبه را برآورده می کند.
کاندولیزا رایس وزیر خارجه سابق آمریکا در آخرین تحلیل خود در مقاله ای در واشنگتن پست (که به نوعی نمایانگر عمق نگاه استراتژیک آمریکائیها در مسائل خاورمیانه است) بر این امر تأکید داشت که نباید اجازه داده شود که راه حل بحران سوریه به بازیگران منطقه‌ای (از جمله ایران) سپرده شود. بدین معنا که بازیگران فرامنطقه‌ای (آمریکا) باید وارد صحنه شوند و بحران سوریه را به نفع منافع غرب به سرانجام برسانند. این زاویه تحلیل سنتی که ریشه های غربی دارد و امنیت خاورمیانه را به امنیت بین الملل وصل می کند سعی دارد تا با بین المللی کردن مسائل خاورمیانه اهمیت حضور و نقش فعال بازیگران خارجی به خصوص آمریکا را در مسائل خاورمیانه توجیه کند. آمریکا با همین استدلال و خطر فوری رژیم بعثی صدام حسین برای امنیت بین المللی جنگ پیش دستانه در عراق را شروع کرد.
از سوی دیگر نباید غافل شد که بسیاری از مسائل امروز خاورمیانه ریشه در مسائل داخلی کشورهای خاورمیانه دارند. مثلاً از بزرگترین چالشهای خاورمیانه وجود ژئوپلتیک قومی در این منطقۀ حساس، رقابت مذهبی میان شیعه و سنی، ضعف در ساختارهای سیاسی-اجتمایی، عدم مشروعیت حکومت های محافظه‌کار، فقر اقتصادی، و غیره است. اینها مسائل مورد بحث رشته علوم سیاسی هستند. اما آیا باید با تأکید بر مباحث علوم سیاسی مسائل خاورمیانه را مورد بررسی قرار داد؟ یعنی نقش و دخالت قدرتهای خارجی برای حفط منافع خود در خاورمیانه را کاملا نادیده گرفت و به سطح تحلیل سیاست داخلی روی آورد؟
واقعیت این است که تاکید بیش از اندازه بر بین المللی بودن مسائل خاورمیانه خود ابزاری برای توجیه جنگها و استفاده از زور از سوی بازیگران قدرتمند خارجی مثل آمریکا است. در مقابل عدم تاکید بر پذیرش ریشه های مشکل در درون خاورمیانه خود مانع توسعه و پیشرفت می شود. راه حل، اتخاذ یک رویکرد بینابینی و تمرکز بر منطقه گرایی است که با تحولات اخیر جهان عرب جایگاه خود را در خاورمیانه شناسی باز کرده است. این رویکرد با یک نگاه واقع گرایانه از یک سو، منافع، مسائل و پویائی‌های سیاست داخلی دولتهای خاورمیانه و از سوی دیگر منافع و نقش بازیگران خارجی و قدرتهای بزرگ را بطور همزمان در نظر می‌گیرد. بر این مبنا، بحران سوریه با یک رویکرد منطقه ای که مبتنی بر یافتن یک راه حل سیاسی باشد و در آن منافع تمامی عناصر داخلی قدرت، منافع بازیگران منطقه ای و بازیگران فرامنطقه ای بطور نسبی حفظ شود راحت‌تر قابل حل است. منطقه گرایی دو رشته علوم سیاسی و روابط بین الملل را در بحران سوریه بهم نزدیک می کند. مسائل مصر هم با یک رویکرد منطقه ای بهتر قابل تجزیه و تحلیل است.
نتیجه اینکه همزمان با بروز تحولات عربی رویکرد منطقه گرایی به عنوان ابزار تجزیه و تحلیل بینابینی در خاورمیانه شناسی تقویت شده است.