ایران و پیمان شانگهای/ آیا حضور در نهاد شرقی امتیازی هم برای ما دارد؟

ساناز نفیسی - اجلاس سازمان همکاری شانگهای به میزبانی روسیه در مسکو و کاخ کرملین برگزار شد، سازمانی میان دولتی که پس از پایان جنگ سرد و با هدف همکاری های چند جانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تشکیل شد و خود را برای مقابله با گسترش نفوذ سازمان آتلانتیک شمالی(ناتو) در کشورهای شرقی آماده کرد اما پس از یازده سپتامپر و برجسته شدن تهدیدات گروه های تروریستی طالبان و القاعده جهت گیری اش را عوض کرد، حالا مدت ها است که همکاری های تجاری و اقتصادی در کنار فعالیت های ضد تروریستی و ضد افراط گرایی به هدف و یکی از محورهای اصلی گفتگوهای اعضای این اجلاس تبدیل شده است.

 در نشست سالانه سازمان همکاری شانگهای ایران نیز به سرپرستی محمد جواد ظریف حضور داشت، البته این بار حضورش متفاوت بود، زیرا قرار است موقعیتش در سازمان تغییر کرده و نه به عنوان عضو ناظر بلکه به یکی از اعضای اصلی سازمان شانگهای تبدیل شود، وعده ای که به گفته سرگئی لاوروف احتمالا تا پایان ماه ژوئن یعنی فرا رسیدن ضرب الاجل نهایی برای پرونده هسته ای ایران و لغو  تحریم ها محقق خواهد شد. البته در این نشست پیش نویس عضویت دو کشور هند و پاکستان نیز مورد بررسی قرار گرفت و زمینه برای افزایش اعضای این سازمان و تعمیق همکاری ها فراهم شد.

وزرای خارجه شرکت کننده در این اجلاس علاوه بر بحث و گفتگو در مورد خطر افراط گرایی و افزایش همکاری های تجاری و اقتصادی، زمینه را برای نشست شورای سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای فراهم کردند، نشستی که قرار است در روزهای نهم و دهم ماه جولای 2015 در اوفا بر گزار شود. آنها همچنین در مورد وضعیت کنونی و دورنمای پیشرفت سازمان در آینده گفتگو کردند،  مسیر بهبود این سازمان را مورد بحث قرار دادند و بر اساس پیش نویس" راهبرد توسعه سازمان همکاری شانگهای تا سال 2025"، به تنظیم و تکامل این راهبرد ادامه داده تا آن را برای تصویب به سران کشورهای این سازمان تحویل دهند. با توجه به این راهبرد، کیفیت همکاری های اعضای سازمان در زمینه سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی ارتقا خواهد یافت تا نیروی محرکه جدیدی برای همکاری به این سازمان اضافه شود.

درنشست اخیر سازمان همکاری شانگهای محمد جواد ظریف برنامه ای فشرده داشت، او در حاشیه  این اجلاس با وزرای خارجه روسیه، چین و تاجیکستان دیدار  گفتگو کرد. دو دیدار دو جانبه با وزرای خارجه روسیه و تاجیکستان و یک نشست سه جانبه با حضور وزرای چین و روسیه. پرونده هسته ای ایران، افزایش همکاری ها به خصوص در حوزه نفتی و بانکی از مهم ترین محورهای گفتگوی میان وزیر خارجه ایران و همتای روسش بود. علاوه بر این ظریف با با سراج‌الدین اصل اف وزیر امور خارجه تاجیکستان نیز دیدار کرد و طرفین درباره همکاری‌های دوجانبه و موضوعات منطقه‌ای چون افزایش فعالیت شرکت های ایرانی در تاجیکستان، تعمیق روابط اقتصادی و تجاری، تلاش برای مقابله با گروه تروریستی داعش و همچنین ایجاد ثبات و آرامش در منطقه گفتگو کردند.

دلیل مخالفت سازمان با عضویت ایران چه بود؟

بهانه ای به نام تحریم. ایران از سال 2005 خواستار عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای بود، اما به دلیل قرار گرفتن در لیست تحریم های کشورهای غربی و شورای امنیت به عنوان عضوی ناظر در نشست های سازمان شانگهای حضور داشت. کشورهای عضو در حقیقت تحریم ها را بهانه کرده و مانع از عضویت ایران در این سازمان شدند. در چنین شرایطی پذیرش ایران به عنوان عضو دائم سازمان شانگهای نه تنها دردی از این سازمان دوا نمی کرد بلکه بر اختلافات و پیچیدگی های روابط میان ایران و سایر اعضای این نهاد بین المللی نیز می افزود.

به نوشته ولادیمیر ساشن، کارشناس امور آسیا در راشاتودی، برخلاف تاکید سازمان بر همکاری های امنیتی و دفاعی، "مشارکت اقتصادی" مهم ترین هدف اعضای این نهاد بین المللی  بوده و هست. چرا که این سازمان برخلاف ناتو نه تنها یک معاهده دفاعی- امنیتی چندجانبه را به امضا نرسانده بلکه نتوانسته است به لحاظ امنیتی از اعضایش دفاع کند. در همین راستا سازمان تاکنون به عضویت دائم ایران نیاز نداشت، تنش های میان ایران و غرب در مورد برنامه هسته ای ایران، موج تحریم ها و عدم ثبات اقتصادی موجب شد که کشورهای عضو چون  چین که اکنون فرمان سیاست های راهبردی و پراگماتیستی شانگهای را در دست دارند، تحریم ها را بهانه کرده و از عضویت ایران در این سازمان استقبال نکنند.

تهران سال ها به دلیل تحریم ها در تنگنای اقتصادی قرار داشت و دارد و تا مادامی که از فشار تحریم ها کاسته نشود زمینه برای ثبات اقتصادی در ایران فراهم نخواهد شد. شاید به همین دلیل است که اکنون عضویت ایران در سازمان  همکاری شانگهای مشروط است، مشروط به لغو تحریم ها.

با این حال به نوشته ساشن، با بهبود روابط ایران و غرب، همکاری های تجاری ایران با جهان و بالعکس بیشتر خواهد شد و ایران سوژه رقابت میان غرب و شرق می شود. کشورهای قاره شرق نمی خواهند در این زمینه از غربی ها عقب بمانند. چین و حتی روسیه  به عنوان دو بازیگر اصلی سازمان شانگهای با وجود سیاست ها و رویکردهایی متفاوتشان در کنار بقیه اعضای سازمان برای دسترسی به بازرهای اقتصادی ایران لحظه شماری می کنند تا از این طریق سطح تعاملات تجاری و اقتصادی شان را با ایران افزایش دهند. بنابراین روزشمار اعضای این نهاد بین المللی برای آگاهی از نتیجه مذاکرات هسته ای آغاز شده است.

چرا ایران خواستار عضویت در سازمان شانگهای است؟

دلایل  امنیتی- دفاعی: سازمان همکاری شانگهای مخالف جهان تک قطبی است و این دقیقا همان چیزی است که ایران در راس سیاست خارجی خود قرار داده است، سیاست حمایت از دنیای چند قطبی مد نظر سازمان شانگهای به ایران این فرصت را می دهد تا در راستای منافع سیاست خارجه خود عمل کرده و در چارچوب سازمانی گسترده تر رویاهایش را محقق سازد. شانون تزی، محقق مسائل آسیا طی یادداشتی در خبرگزاری شینهوا نوشت، مخالفت با جهان تک قطبی و همجنین حمایت از عدم مداخله در امور داخلی کشورها از جمله اهداف و برنامه های سازمان شانگهای است، برنامه هایی که با سیاست های منطقه ای و جهانی ایران منطبق است.

مقابله با تروریسم و افراط گرایی: مقابله با گروه های تروریستی محور گفتگوهای این نشست بود. گسترش گروه های تروریستی به خصوص گروهک تکفیری داعش برای کشورهای منطقه و جهان به یک دغدغه بزرگ تبدیل شده است، به خصوص در شرایط حاضر که به گفته سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، داعش به مرزهای اعضای سازمان شانگهای نزدیک تر شده و در افغانستان در خفا به فعالیت های محرمانه تروریستی می پردازد. هرچند سازمان شانگهای تاکنون به دلیل ابهام و عدم شفافیت در اهداف و جهت گیری هایش در زمینه مقابله با گروه های تروریستی نتوانسته کاری انجام دهد، اما شاید با عضویت ایران در این سازمان و تلاش های چین که به خواهان ایجاد ثبات حداقلی در کشورهای عضو است، رویکرد این نهاد بین المللی نسبت به مسئله تروریسم و افراط گرایی تغییر کند. به نوشته رزا باکس، گسترش نفوذ گروه های تروریستی بالاخص گروهک داعش در عراق و سایر کشورهای منطقه نیز برای ایران و سایر کشورهای عضو شانگهای تهدیدی بالقوه است. در حالی که بسیاری از کشورهای عضو در این زمینه منفعلانه عمل کردند اما ایران تاکنون توانسته اهداف این گروه ها را هدف حملات خود قرار داده و ثبات مرزهایش را حفظ کند، اما این بدین معنی نیست که ایران در مسیر به دنبال یکه تازی است و نیازی به کمک سایر کشورها ندارد، به عقیده باکس اگر شانگهای بتواند با تغییر قواعد رفتاری و سیاست هایش هایش، جبهه ای در برابر خطر گروه های تکفیری ایجاد کند، حضور ایران در این ائتلاف با توجه به کارنامه درخشان تجربیاتش در مقابله با گروه تروریستی داعش بسیار تاثیر گذار خواهد بود.

گسترش همکاری های اقتصادی: طبیعتا تحریم های چند ساله غرب علیه ایران، اقتصاد ایران را در تگنای سختی قرار داده است، ایران در شرایط کنونی به خصوص پس از خروج از بن بست پرونده هسته ای اش و لغو تحریم ها نیاز دارد تا مبادلات و تعاملات تجاری اش را افزایش داده و هم به بازارهای خارجی دست یابد و هم به بازاری برای کالاهای جهانی تبدیل شود. رزا بارکس در رویترز می نویسد، ایران تاکنون از بی ثباتی اقتصادی رنج می برده اما پس از تحقق توافق هسته ای ثبات در حوزه اقتصادی را تجربه خواهد کرد. هرچند در این مدت نیز مسکو و چین پیش دستی کرده و پیش از لغو تحریم ها، همکاری های اقتصادیشان با ایران را کلید زدند.  به عنوان نمونه روسیه  در زمینه‌های انرژی، صنعت، حمل و نقل و تجارت پروژه های مشترک با ایران دارد. البته چین نیز از این قافله عقب نمانده است، پس از امضای توافقنامه موقت ژنو مراودات تجاری ایران و چین به مرز 52 میلیارد دلار رسیده است که 55 درصد آن صادرات (با احتساب نفت، گاز و پتروشیمی) و 45 درصد آن واردات کالا و خدمات است.شاید به همین دلیل بهتر است از تحریم ها به عنوان بهانه ای برای مخالفت با عضویت دائم ایران یاد کرد نه دلیل اصلی آن.

فرصت ها و چالش های عضویت ایران در سازمان شانگهای چیست؟

عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای مطمئنا تعهداتی را برای ایران به همراه دارد، به عبارتی دیگر زمانی که ایران رسما یکی از اعضای این سازمان شود با فرصت ها چالش هایی روبرو خواهد بود،

فرصت ها: اول: اصل جهانی شدن باعث شده که تعداد ائتلاف‌ها و سازمان های مختلف چه در حوزه منطقه ای و فرامنطقه ای افزایش یافته و از اهمیت زیادی برخوردار شود . این مسئله به کشورها فرصت خواهد داد تا خواسته‌ها و منافع خود را در چارچوب مجموعه‌ای از کشورهای همسو بیان ‌کنند. الکسی پاول، پژوهشگر مسائل آسیای مرکزی در فاکس نیوز می نویسد، عضویت ایران در سازمان شانگهای، سازمانی متشکل از برخی همسایگان نزدیک ایران برای تهران بهترین فرصت است که با توسل به آن بتواند در فضای سازمانی چند دولتی به فعالیت های اقتصادی پرداخته و سطح معادلات تجاری اش با اعضای سازمان را افزایش دهد و در کنار آن در برابر تهدیدات امنیتی ناشی از گسترش گروه های تروریستی به جای همکاری با غرب با همسایگان و کشورهای عضو سازمان همکاری کند.

دوم: در چارچوب نهادها و سازمان هایی چون سازمان همکاری شانگهای فرصت گسترش تجارت و سرمایه‌گذاری‌های متقابل و توسعه همکاری‌های صنعتی و اقتصادی افزایش می‌یابد و این همان چیزی است که برای اقتصاد ایران بسیار با اهمیت است، اقتصادی که سال ها زیر بار فشار تحریم ها رکود کرده و تنشنه پیشرفت است. الکسی پاول می نویسد، در این راستا ظرفیت‌سازی برای گسترش همکاری‌های اقتصادی منطقه‌ای برای ایران امری ضروری است. بنابراین ایران در چارچوب چنین نهادهایی است که فرصت گسترش تجارت و سرمایه‌گذاری‌های متقابل و توسعه همکاری‌های صنعتی و اقتصادی را به دست خواهد آورد.

سوم: با توجه به گسترش گروه های تروریستی و تکفیری، ایران نیازمند است برای مقابله با این گروه ها و تامین امنیت مرزهایش با مجموعه‌های بزرگتر منطقه‌ای و بین‌المللی همکاری نماید و برای مقابله با خطرات احتمالی از کمک های نظامی و دفاعی اعضای چنین سازمان هایی برخوردار شود.هرجند سازمان شانگهای تاکنون تجربه ای در زمینه نداشته و برخلاف ناتو صرفا بر مشارکت های اقتصادی متمرکز بوده است.با این حال  آنچه برای ایران بیش از هر چیز اهمیت دارد، تعییر قواعد رفتاری سازمان جهت تحکیم ثبات در محیط امنیتی خویش است. محیط امنیتی ایران به شدت مغشوش و ناپایدار است، زیرا از یک سو به خاورمیانه و عراق و از دیگر سو به افغانستان، پاکستان و آسیای مرکزی اتصال می‌یابد که بی‌تردید یکی از بی‌ثبات‌ترین و خطرناک‌ترین مناطق جهان به شمار می‌آیند. نیل به توسعه‌ای سریع و کسب شاخص‌های سند چشم‌انداز در چنین محیط امنیتی‌ای بسیار دشوار می‌نماید و از این رهگذر است که اهمیت ثبات و نهادسازی برای ایجاد ثبات روشن می‌گردد.هرجند سازمان شانگهای تاکنون رویکرد امنیتی مشخصی نداشته اما می تواند در آینده در زمینه قواعد حاکم بر مسائل امنیتی نظارت کرده و با تغییر و یکپارچه ساختن آنها، جبهه ای واحد در برابر خطرات احتمالی که اعضایش را مورد تهدید قرار می دهد ایجاد کند.  

علاوه بر فرصت هایی که در بالا بدان اشاره شد، ایران با عضویت دائم در سازمان همکاری های شانگهای با چالش هایی نیز روبرو خواهد شد. به نوشته پاول، متناسب با ارتقای نقش سازمان در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی نقش ایران نیز افزایش خواهد یافت و موجب می شود ایران در ارتباط با تصمیم های سازمان مجبور به اتخاذ موضعی سیاسی شود، موضعی که طبیعتا باید در راستای منافع ملی اش باشد.علاوه بر این در حال حاضر، هنوزابهاماتی در مورد اهداف و جهت‌گیری‌های سازمان وجود دارد و این امر درکنار اختلافات و رقابت های داخلی و بین المللی میان اعضا می تواند برای ایران چالشی جدی ایجاد کرده و پای ایران را به درگیری های داخلی کشورهای عضو بکشاند.  

مزایای عضویت ایران برای اعضای شانگهای چیست؟

ایران به لحاظ موقعیت جغرافیایی برای سازمان شانگهای با اهمیت است. چرا  که می تواند به مانند پلی میان کشورهای آسیای میانه محصور در خشکی و کشورهایی که به دریا راه دارند ارتباط ایجاد کرده و با در نظر گرفتن منافع ملی اش، منافع سازمان شانگهای را نیز محقق کند. از سویی دیگر همانگونه که مایکل کلمتیو در رویترز نوشته تغییراتی که در سیاست خارجی ایران پس از روی کار آمدن حسن روحانی ایجاد شده وضعیت ایران را نه تنها در منطقه بلکه در سطح جهانی نیز تغییر داده است و این مسئله ای است که از دید اعضای سازمان شانگهای نیز دور نمانده است.دستگاه دیپلماسی ایران به ریاست محمد جواد ظریف تاکنون توانسته معادلات سیاسی  منطقه ای و حتی برخی از معادلات جهانی را به نفع ایران تغییر دهد. البته ایران پیش از این نیز در تحولات منطقه نقش داشته است، شاید به همین دلیل است که اعضای شانگهای  اکنون تلاش دارند از ایران برای حل بحران افغانستان استفاده کنند ، کشوری که دارای مرزی طولانی با ایران است و تهران در کابل، نفوذی سنتی دارد.

در حوزه اقتصادی نیز عضویت ایران برای اعضای شانگهای دارای مزایایی است. کشورهای عضو شانگهای به خوبی از فرصت های تجاری و سرمایه گذاری در ایران به ویژه در بخش انرژی با خبرند. از طرفی دیگر، عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای موجب نزدیکی ایران به همسایگانش می شود و این امر می تواند به عنوان نمونه در گسترش خط لوله شانگهای و موضوع امنیت انرژی کمک کند. 

به عقیده ناظران و تحلیلگران بین المللی با عضویت ایران به سازمان شانگهای، این نهاد بین المللی می تواند علیرغم چالش هایی که با آن روبروست به رقیبی بزرگ برای بسیاری از سازمان های بین المللی به خصوص گروه هشت تبدیل شود، گروهی متشکل از هفت کشور صنعتی جهان که ۶۵٪ اقتصاد جهان را در دست دارند. یوسف آل احمد کارشناس امور خاورمیانه طی یادداشتی در المانیتور نوشت، اگر ایران فرصت عضویت دائم در این سازمان را بیابد شاید بتواند هم اقتصاد ورشکسته اش را نجات دهد و هم اهداف امنتیی، نظامی و دفاعی اش را در چارچوب این سازمان اعمال کند، البته به شرطی که با تکیه بر موقعیت ژئوپلتیک خاصش و نقش ویژه اش در خاورمیانه در قواعد رفتاری سازمان تغییراتی را ایجاد کرده و از میزان ابهامات حاکم بر اصول شانگهای بکاهد.

 30849