تجربه‌ی زیست‌شناختی و تاریخی نشان داده که یک جامعه به طور معمول می‌تواند در برابر تهاجم بیرونی، جمعیت و قلمرو یا هویت و همبستگی خود را حفظ کند، اما، زوال قطعی آن بیشتر ناشی از ضعف درونی و تحلیل رفتن فضای زیستی است. در چند دهه‌ی اخیر، و به‌ویژه در ده سال گذشته، حیات جامعه‌ی ایرانی به شدت و به گونه‌ی نگران‌کننده‌ای وابسته به مصرف داشته‌های طبیعی و به تحلیل بردن آن‌ها بوده است. اگر سه عنصر اصلی برای ادامه‌ی زیست را هوا و آب و خاک بدانیم، در هر سه مورد ما به مسرفانه‌ترین شکل، مصرف‌کننده یا هدردهنده بوده ایم.
در مورد هوا، شهرهای بزرگ‌مان را با مصرف بی‌رویه‌ی سوخت و با ایجاد شرایط تولید ریزگرد (یا بی‌اعتنایی مزمن به عوامل خارجی تولیدکننده‌ی آن)، رکورددار جهان کرده ایم(1). در مصرف آب، چنان بی‌پروا بوده ایم که امروز تقریبا همه‌ی کارشناسان و مردم عادی به این نتیجه رسده اند که روزگار بسیار سختی در پیش داریم(2). در مورد خاک هم مشاهده‌ی میدانی، اظهار نظر کارشناسان، و آمارها، نشانگر فرسایش (یعنی از دست رفتن) خاک میهن به بالاترین نرخ است(3).
در این‌جا، و به مناسبت روزهای بزرگداشت دفاع از خاک کشور، یک مشاهده از صدها مورد تجربه‌ی عینی خودم را که مشابه آن را در سراسر کشور می‌توان دید، بیان می‌کنم: در روزهای 26 تا 28 شهریور (همین یک هفته پیش) در کوهستان دماوند بودم. دماوند، چند صد متر از دومین قله‌ی بلند کشور، بلندتر است و فرازمندترین کوه کشور و به‌نوعی نماد سرزمین ما به شمار می‌رود. از این‌رو، دماوند در کانون توجه همگان، به‌ویژه کوه‌نوردان و طرفداران محیط زیست است، و به دلیل نزدیکی با دو استان مهم مازندران و تهران، لابد در بهترین شرایط مدیریتی نسبت به دیگر کوهستان‌های کشور قرار دارد. اما، مدیریت منابع طبیعی و آبخیزهای دماوند فاجعه‌بار است؛ طبق آن‌چه که اداره‌ی منابع طبیعی منطقه تعیین کرده، چرای دام باید پیش از پانزدهم شهریور در دامنه‌های دماوند متوقف شود. اما در همان روزهای یادشده (و تا امروز) گله‌های گوسفند و بز که بسیار بیشتر از ظرفیت مرتع هم هستند، در منطقه به سر می‌برند. این‌گونه بهره‌برداری که زودتر از موعد (15 خرداد) نیز شروع شده، موجب نابودی بخش عظیمی از ذخیره‌ی گیاهی منطقه و تبدیل دامنه‌های سبز به شیب‌های سست و آماده‌ی رانش و فرسایش شده است. همچنین حضور چوپانانی که کم‌ترین آشنایی با اصول مرتع‌داری ندارند، سبب آتش‌سوزی‌های مکرر مراتع می‌شود که یک مورد گسترده‌ی آن مربوط به حدود ده روز پیش است.
به نظر من، بزرگ‌ترین چالش محیط زیستی کشور (یعنی بزرگ‌ترین عامل تهدیدکننده‌ی حیات در سرزمین ایران) فرسایش خاک است. کارشناسان وزارت نیرو، این متولیان خودخوانده‌ی آب کشور، مرتبا از ضرورت «فرهنگ‌سازی» برای صرفه‌جویی در مصرف آب سخن می‌گویند، اما اساسا اشاره هم نمی‌کنند که تولیدکننده و نگاه‌دارنده‌ی ذخیره‌های آبی کشور، کوه‌هایی هستند که زیر فشار عامل‌های فرساینده مانند چرای دام، راه‌سازی‌های بی‌رویه، سدسازی‌های غیرضروری، معدن‌کاوی‌ها، و جنگل‌زدایی‌ها در حال تخریب شدید هستند.
ضمن تاکید بر ضرورت احساس مسوولیت فردی در استفاده‌ی درست از آب، معتقدم که عامل اصلی در بروز مشکل آب، مدیریت غلط خاک و آب کشور است. آن‌چه که در دماوند دیده می‌شود، با شدتی بیشتر در کوهستان‌های دورافتاده‌تر مانند زردکوه و دنا که سرچشمه‌ی بزرگ‌ترین رودخانه‌های کشور هستند، در جریان است. خاک کشور، در حال از دست رفتن است؛ چاره‌ی کار نگاه انتقادی به گذشته و تجدید نظر اساسی در مدیریت خاک و آب است.
پی‌نوشت
1) چند سال است که اهواز جزو آلوده‌ترین شهرهای جهان رده‌بندی می‌شود (از جمله، می‌توان نگاه کرد به تارنمای مهر 15/11/1393). در تولید گازهای گلخانه‌ای هم با آن که کشور ما جزو اقتصادهای بزرگ جهان نیست، در رده‌ی هفتم جهان قرار داریم (باشگاه خبرنگاران جوان 25/9/1394)
2) عیسی کلانتری، وزیر پیشین کشاورزی و رییس «ستاد احیای دریاچه‌ی ارومیه» چندین بار این مضمون را بیان کرده است که «غیر از ایران هیچ کشوری در دنیا بالای ۹۰ درصد از آب‌های تجدیدپذیر استفاده نمی‌کند، و این در حالی است که در منابع سازمان ملل به صراحت اعلام شده کشورهایی که بیش از ۴۰ درصد از منابع آب‌های تجدیدپذیر استفاده می‌کنند با خطرات عظیم زیست‌محیطی روبرو می‌شوند». (خبرگزاری مهر 11/3/1395)
3) میزان فرسایش خاک در ایران، به گفته‌ی شماری از کارشناسان، رتبه‌ی اول را در جهان دارد (برای مثال، نگاه کنید به: تارنمای الف 22/2/1388) یا به هرحال آن را چندین برابر متوسط جهانی می‌دانند (برای مثال: تارنمای مشرق‌نیوز 21/9/1394)
نظر شما