این آرزو از دوجهت مرا بدان وادار ساخته ومی سازد:
نخست از نقطه نظر تاریخ آنان و هم سهم گسترده این خاندان در حدیث، فقه و عقاید شیعی که در ایران وجهان شیعه واسلام گسترش دادند.
واز سوی دیگر ، خاندان من از ناحیه پدری نسب به اشعریان قم می برند. نسبنامه ما در اختیار یکی از عموهایم مرحوم حجة الاسلام والمسلمین حاج شیخ محمد علی انصاری صاحب نهج البلاغه منظوم ودهها اثر فرهنگی دیگر بود.
مرحوم شهید آیة الله حاج شیخ احمد انصاری ودیگر عموی همزاد پدرم ، مرحوم آیة الله حاج شیخ محمود انصاری آن را در جوانی دیده بودندومکرر از آن یاد کرده وبه دنبال نسخه برداری از این نسب نامه بودند.
متأسفانه نسخه ای از آن برداشته نشد وبصورت ندانسته ای این سند افتخار خاندان ، از میان رفت که اکنون بر این بی توجهی افسوس فراوان می خوریم.
از همان دوران همواره به اشعریان ونسب خود افتخار ورزیده وبدان حساسیت فراوانی داشته ودارم. شهرت خانوادگی ما هم در قم در دو نسل قبل اشعری بوده و بر سنگهای قدیمی قبور برخی از افراد خاندان ما عنوان اشعری ثبت شده بوده است. این سنگها تا عصر رضا خان پهلوی در مزار متعلق به خاندان اشعری یعنی زکریا بن آدم وزکریا بن ادریس در مزار شیخان همچنان دیده می شده است.
در رخدادی زیبا که خارج از این مقال است ، نام انصاری به عموی بزرگوارم ، زبان حوزه ومحدث روایات اهل بیت در قرن حاضر مرحوم حجة الاسلام والمسلمین حاج شیخ مرتضی انصاری از سوی مرحوم آیة الله العظمی بروجردی داده شد ، که از این پس نام اشعری به انصاری تغییر یافت.
متن کتاب تاریخ قم نوشته حسن بن محمد بن حسن بن سائب بن مالک اشعری قمی نوشته سال ٣٧٨ قمری که با تحقیق ارزشمند برادر ارجمندم حضرت آیة الله حاج شیخ محمد رضا انصاری تحقیق گردیده است ، در واقع تاریخ اشعریان قم است.
از این رو تصمیم گرفتم مقالی هرچند کوتاه در این راستا تقدیم دارم.
اشعریان، خاندانی عرب تبار از یمن بودند که پس از ظهور اسلام به حجاز و مکه رفته و اسلام آورند و پس از یک سری تحولات تاریخی، در ادوار بعد ابتدا به کوفه و پس از آن به قم مهاجرت کردند.. اشعریان در ترویج مذهب شیعه خصوصا در ناحیه قم کوشش فراوانی ورزیدند و گروهی از بزرگترین رجال شیعه و محدّثین از میان ایشان برخاسته اند. اشعریان پس از استقرار در قم در آبادانی این شهر کوشیدند و با نشر تعالیم اهل بیت، این شهر را به مرکزی برای جهان تشیع در اعصار بعد تبدیل کردند. ایشان با تملک اراضی و تجارت، به ثروت سرشاری دست یافتند و در عین حال از پرداخت وجوه شرعی نیز غافل نبودند.
از این رواولین کسانی بودند که خمس اموال خود را به ائمه علیهم السلام فرستادند.
اشعریان عرب تبار، پس از هجرت به قم وبوجود آوردن اولین مرکز ( کوره ) شیعه در ایران کم کم گسترش یافته واز آنجا که گروهی با فرهنگ وبه اصطلاح ،دنیا دیده آن هنگام بوده وفرهنگ یمن ومکه ومدینه وکوفه را در خود نهادینه کرده بودند وشخصیت هائی علمی در خود ذخیره داشتند ، قم را به مرکزی با فرهنگ شیعی تغییر دادند. از میان اشعریان همواره در طول تاریخ ، رجال و دانشمندان شیعی فراوانی برخاسته اند.
این خاندان اصالتا از اعراب قحطانی یمن بودند و چون نیای بزرگ ایشان به نام ادربه هنگام زادن، پسر پرمو داشت به اشعر یعنی پرمو شهرت یافت و این نام در فرزندان وی باقی ماند.
نخستین کسی ازاشعریان که به آئین اسلام درآمد مالک بن عامر بود که در مدینه به حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) رسید و در اسلام جایگاهی بلند یافت.
در دوره اسلامی شماری از اشعریان به کوفه آمدند و شاید از دلایل کوچ کردن آنان به کوفه که مرکز شیعیان بوده تمایل آنها به تشیع بوده است. اشعریان در قیام های شیعی عراق شرکت کردند و احتمالا بعد از سرکوبی و سخت گیری حجاج (م 95 ق) بر شیعیان کوفه بود که گروهی از اشعریان به رهبری عبدالله و احوص و پسران سعد بن مالک با سه برادر خود به قم آمدند و با آنان شماری از اشعریان کوفه، از جمله فرزندان سائب بن مالک اشعری که از نزدیکان مختار بود به قم کوچ کردند.
اشعریان در عراق
اشعریان در ربع نخست قرن اول هجری قمری، به سبب شرکت در فتح عراق بدین مناطق روی آوردند و احتمالا اولین شخص از آنان مالک بن عامر اشعری (جد اعلای اشعریون قم) باشد. مالک بن عامر، جدّ و بزرگ این خاندان، همراه حضرت علی (علیه السلام ) در نبرد صفین شرکت کرد و علیه «قاسطین» مبارزه نمود.
دو تن از فرزندان مالک، یعنی سائب و سعد، از سرشناسان عراق و بزرگان کوفه بودند. با توجه به جریانات تاریخی درمی یابیم که این شاخه از خاندان اشعری، از شیعیان امیرالمومنین (علیه السلام ) و از دوستداران اهل بیت علیهم السلام بودند. «سائب اشعری»
در مقابل عبدالله بن مطیع امیر کوفه به دفاع از اجرای سنت امیرالمومنین علیه السلام پرداخت.
او از فرمانداران لشکر مختار و جانشین وی در کوفه بود و نیز مشخص میشود که قصد وی از همکاری با مختار، اغراض مادی نبوده، بلکه قصد دین داشته فرزندش محمد بن سائب، از شجاعان کوفه و به دستور حجاج بن یوسف به قتل رسید.
در مورد سعد اشعری اطلاع دقیق در دست نیست. او از بزرگان کوفه و تا زمان خلافت عثمان زنده بوده است و به شراب خواری ولید بن عتبه، حاکم کوفه شهادت داد.
با توجه به اینکه نوادگانش از سرشناسان شیعه بودند و حموی در مورد فرزندش عبدالله می گوید: یکی از فرزندانش در کوفه تربیت شده و امامی می باشد و شیعه را به اهل قم انتقال داده است.
عبدالله و احوص، فرزندان سعد نیز از سرشناسان کوفه بودند و همراه نعیم و اسحاق و عبدالرحمن، دیگر برادرانشان، در قیام ابن اشعث علیه حجاج و عبدالملک شرکت داشته اند.
اشعریان در عراق، به ویژه در کوفه، حضور فعال داشتند و نمی توان انتقال احادیث رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) را بواسطۀ آنان منکر شد.
اشعریان در ایران
بنابر برخی از روایات تاریخی، تمامی اولاد مالک بن عامر از کوفه خارج شدند. بنابر روایات تاریخی ومنابع معتبر موجود ، ، عبدالله و احوص با برادرانشان عبدالرحمن و نعیم از مهاجران بودند که از عراق به سمت ایران مهاجرت کردند. از محتوای روایات قم و تصریح حموی مشخص می شود که سرپرستی این گروه را عبدالله به عهده داشته و احوص یاور او بوده است.
اشعریان حملات دیلمیان به منطقه قم را سرکوب کردند و با درخواست مردم در این منطقه سکونت کردند. پس از مدتی، اقوام و خویشان اشعریان نیز به قم مهاجرت کردند.
نفوذ و قدرت اشعریان در قم
اشعریون در قم به خریدن املاک و کسب معیشت روی آوردند سراها و ایوان ها و عمارت های فراوانی بنا نهادند.نفوذ آنها در این منطقه به حدی رسید که از حاکمان اصفهان خراج میگرفتند و دایره نفوذشان تا همدان نیز کشیده شد و به تدریج بر مناطقی از اصفهان، ری، قزوین نیز دست یازیدند.
اشعریان به این سبب که شیعه بودند و قدرت داشتند، از ورود کارگزاران حکومت بنی عباس به داخل شهر قم جلوگیری می نمودند.
نقش اشعریون در قرن دوم، سوم
قم در آستانه قرن دوم و سوم هجری به صورت کانونی از فرهنگ شیعی درآمده بود. پرتو این واقعیت، در گفتار جغرافی دانان ملاحظه می شود و آنان با این گفتار که: «قم شهری بزرگ است .. و مردمش همگی شیعه هستند». این بالندگی را برای قمی ها ثبت کرده اند. از این رو، دوران امام جواد (علیه السلام ) اوج سرافرازی و رشد فرهنگی است.
نقش اشعریون قمی در عصر امام جواد ع
با وجود عمر کوتاه حضرت جواد (علیه السلام ) ما شاهد محدثان و چهره هایی چون: زکریا بن آدم قمی ـ سعد بن احوص ـ احمد بن اسحاق ـ حمزه بن لیلی اشعری ـ عبدالله بن صلت ـ شادزیه بن حسین ـ محمد بن سهیل بن یسع ... می باشیم.
امام جواد (علیه السلام ) محدثان و مشایخ بزرگ قم را می ستود و پس از رحلتشان، برای آنان طلب آمرزش و رفعت مقام می کرد و میفرمود: «خداوند به صفوان بن یحیی و محمد بن سنان و زکریا بن آدم و سعد بن سعد پاداش نیکو دهد. آنان نسبت به من وفادار بودند.»
نقش خاندان اشعری در گسترش تشیع
پس از استقلال قم، در زمان هارون با کوشش یکی از اصحاب امام کاظم (علیه السلام ) بنام حمزه بن یسع، فروغ فرهنگ شیعی به سراسر قم پرتو افکند و مردم قم یکپارچه شیعه شدند، از این روی پس از شهادت امام هشتم(علیه السلام )(203 ق)، مردم قم شهادت آن حضرت را بوسیله نیرنگ مامون دانستند و در پی فرصتی بودند تا انتقام خود را از مامون بستانند.
بدین سبب، پس از انتقال مامون از مرو به بغداد، مردم قم قیام کردند و در مقابل حکومت بغداد ایستادند و از پرداخت خراج و مالیات امتناع ورزیدند و نهضتی پدید آوردند که شعله های آن از سال 204 تا سال 211 ق در این سرزمین روشن بود و حکومت بغداد را تهدید می کرد.
مامون در سال 218 ق، درگذشت و معتصم جانشین او گردید. مردم قم فرصتی یافتند که دوباره آتشفشان انقلاب خود را شعله ور سازند. سرانجام لشکریان معتصم که نتوانستند در مقابل مردم بایستند، محبت ظاهری را پیشه خود ساختند، و محمد بن عیسی بادغیسی را که مردی خوشخوی و مهربان بود به حکومت قم گماشته و با لشکریان خویش به بغداد بازگشته و تا سال 254 ق در این شهر حادثه خونینی پیش نیامد.
نقش اشعریون قمی در عصر امام هادی
در آن دوران سخت که نفوذ حکومت متوکل بر همه جا گسترده بود، قم سرافراز و پایدار بر مکانت شیعی خود ایستاده بود و به آستان مقدس سامرا، و بیت امام هادی (علیه السلام ) بوسه می زد و ساحتش را میستود.
شماری از اصحاب آن حضرت را اشعریون قمی تشکیل می دادند افرادی مانند: احمد بن اسحاق اشعری، احمد بن محمد بن عیسی اشعری.
قم در این دوران مهم ترین مرکز تجمع شیعیان ایران بود و روابط محکمی میان شیعیان این سرزمین با آن حضرت برقرار بود. در آن دوران که شیعیان در تنگنای اقتصادی بودند از سوی مردم قم کمک های فراوانی برای امام هادی (علیه السلام ) ارسال می شد.
محمد بن داود قمی و محمد طلحی می گویند: ما اموالی را از قم و اطراف آن که شامل خمس و نذورات و هدایا و جواهرات بود، برای امام هادی (علیه السلام ) به سوی سامرا می بردیم.
اشعریون قمی با فراست کافی از حوزۀ حدیثی قم، جایگاه و پایگاه مطمئنی را پدید آوردند که ثمرۀ آن در دوران غیبت صغری آشکار شد.
نقش اشعریون قمی در عصر امام حسن عسکری
در آن هنگامه سخت که خفقان و سخت گیری در همه جا مستولی بود. حتی پیدا کردن خانه امام عسکری مشکل بود. قم، پاسدار مکتب امامت بود و جریانی از نور، سامراء و قم را به هم متصل ساخته بود. فرزانگانی از قم در میان شاگردان امام بودند از جمله، احمد بن اسحاق اشعری قمی، عبدالله بن جعفر حمیری، احمد بن محمد بن عیسی اشعری که در دوران غیبت نیز ظهور این چهره ها وستارگان یکی پس از دیگری ادامه داشته وتا کنون نیز برجستگانی از این خاندان وجود داشته وبه پرتو افشانی مشغولند.
* عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران
* منتشر شده در خبرآنلاین . ۳۰ مرداد ۱۳۹۶
نظر شما