قدیمی‌ترین نشانه‌های ملاقات فضایی‌ها با زمین

محمود حاج‌زمان: سیاره ما منقوش به دهانه‌هایی است که از ملاقات‌های گاه و بیگاه صخره‌های عظیم آمده از جهان خارج بر جای مانده‌اند. گودال‌های عظیمی که در بعضی از نقاط زمین دیده می‌شوند، تنها یادگار برخورد شهاب‌سنگ‌ها و دنباله‌دارهای باستانی با زمین هستند. بسیاری از دهانه‌های برخوردی به دلیل حرکت‌های تکتونیکی پوسته زمین و هم‌چنین فرسایش ناشی از آب و باد از روی زمین محو شده‌اند و دیگر اثری از آنها روی این سیاره 4.5 میلیارد ساله دیده نمی‌شود. اگر جو زمین، فرسایش و حرکت‌های پوسته‌ای زمین (که منجر به آتشفشان و زلزله می‌شود) وجود نداشت، سطح زمین نیر همانند ماه آبله‌گون بود.

دهانه بارینگر (Barringer)
این دهانه برخوردی که در آریزونای آمریکا قرار دارد، دهانه نسبتا کوچکی است که تنها 1200 متر قطر دارد. اما به لطف سن نسبتا جوان 50 هزار ساله‌اش شکل خود را به خوبی حفظ کرده است. دانشمندان ابتدا تصور می‌کردند که دهانه بارینگر عارضه‌ای آتشفشانی است؛ اما در دهه 1960 / 1340، یوجین شومیکر ثابت کرد که این دهانه محصول برخوردی فرازمینی است. صخره‌های سیلیکاتی خبرچین این دهانه تنها در اثر شرایط فوق‌العاده خشن چنین برخوردهایی امکان شکل گرفتن دارند.

دهانه شومیکر (Shoemaker)
یوجین شومیکر علاوه بر آنکه ثابت کرد دهانه بارینگر حاصل برخوردی شهاب‌سنگی است، دهانه‌ای نیز به نام خود دارد. دهانه شومیکر که در استرالیا واقع شده، در سال 1974 / 1353 کشف شده و حداقل 30 کیلومتر قطر دارد. این دهانه که هم اکنون به شدت دچار فرسایش شده و تنها از فضا قابل رویت است، احتمالا حدود 1.6 میلیارد سال پیش شکل گرفته است.

دهانه وردفورت (Vredefort)
شواهد مربوط به نخستین دهانه‌های برخوردی بسیار کمیاب هستند، چرا که فرسایش و حرکات تکتونیکی باعث از بین رفتن آنها می‌شود. دهانه برخوردی وردفورت که در آفریقای جنوبی قرار دارد، با قدمتی نزدیک به 2 میلیارد سال و قطر حدود 300 کیلومتر به عنوان بزرگ‌ترین دهانه برخوردی روی زمین شناخته می‌شود. شهاب‌سنگ شکل دهنده این دهانه احتمالا 10 کیلومتر قطر داشته است. مشخص‌ترین قسمت این دهانه برخوردی، عارضه حلقوی فرسایش یافته‌ای از تپه‌ها است که در اثر ذوب شدن و به هم پیوستن مجدد صخره‌ها پس از برخورد شکل گرفته است. این دهانه در سال 2005 / 1384 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.

دریاچه‌های کلیرواتر (Clearwater)
تمایل صخره‌های فضایی به خرد شدن در حین ورود به جو زمین، گاهی باعث شکل‌گیری عارضه‌هایی همانند دریاچه‌های کلیرواتر (آب زلال) در شمال ایالت کبک کانادا می‌شود. این دو دریاچه دایره‌ای در اثر جمع شدن آب در محل دو دهانه برخوردی شکل گرفته‌اند؛ دهانه‌هایی که 36 و 26 کیلومتر قطر داشته‌اند. این دهانه‌ها هم‌زمان با یکدیگر و در اثر برخورد قطعات شهاب‌سنگی با زمین در 290 میلیون سال پیش به وجود آمده‌اند.

دهانه مانیکواگان (Manicouagan)
گویا تبدیل دهانه‌های برخوردی به دریاچه در کانادا اتفاقی معمول به شمار می‌رود. دهانه برخوردی مانیکواگان در جنوب ایالت کبک کانادا واقع شده است که حلقه خارجی آن در حال حاضر دریاچه مانیکواگان را تشکیل داده است. به‌رغم اثرات مخرب فرسایش زمین بر آن، دهانه 70 کیلومتری مانیکواگان یکی از بزرگ‌ترین دهانه‌های برخوردی جهان به‌شمار می‌رود. این دهانه برخوردی 214 میلیون ساله بخشی از زنجیره دهانه‌هایی است که در سراسر دنیا پراکنده شده‌اند و ظاهرا همگی در بازه زمانی مشابهی شکل گرفته‌اند. به همین دلیل زمین‌شناسان احتمال می‌دهد که آنها نتیجه برخورد شهاب‌سنگی هستند که طی ورود به جو زمین در چند مرحله منفجر شده است.

دهانه آراگوائینا (Araguainha)

بزرگ‌ترین دهانه‌های برخوردی زمین همواره به یک موضوع بحث برانگیز ارتباط داده شده‌اند: اینکه شهاب‌سنگ‌های عامل شکل‌گیری آنها باعث بروز امواج انقراض‌های دسته‌جمعی حیات روی کره زمین شده است. قانع کننده‌ترین نمونه در این میان ارتباط بین دهانه 180 کیلومتر چیکسولوب مکزیک و انقراض دایناسورها در 65 میلیون سال پیش است. دیگر مظنون برجسته در این میان نقشی است که شهاب‌سنگ شکل دهنده دهانه 40 کیلومتری آراگوائینا در بزرگ‌تری انقراض روی زمین داشته است: انقراض انتهای دوران پرمیان که 252 میلیون سال پیش رخ داد. برای آنکه این برخورد توانسته باشد روی کل سیاره اثر بگذارد، نیازمند همکاری عامل ناشناخته دیگری بود: مثلا وجود مقادیر بالای متان در صخره‌های محل برخود، که آزاد شدن آنها منجر به بروز گرمایش جهانی در آن زمان شده است.

53275