علیرضا اکبری*: پس از چند دوره اٌفت و خير در پهنه جنگ و ديپلماسي، و هنگامي كه طرف هاي قدرتمندتر بحران، رسما ختم فرصت هاي ديپلماتيك را اعلام كردند، ناگهان دور جديدي از مذاكرات را با دستور كار " تامين اتش بس و يافتن راه هاي برقراري صلح و ثبات" اعلام كرده و همه را غافلگير كردند.
بويژه انكه، در اعلام نام طرف هاي مدعو در نشست روز شنبه لوزان، نوعي وزن كشي و حذف و اضافه را نيز اعمال كردند.
تا شامگاه جمعه چهاردم اكتبر، چند ساعت قبل از موعد اجلاس، بجز روسيه و امريكا، بعنوان دو طرف اصلي مذاكره، حضور تركيه و سعودي نيز پر رنگ، و حضور قطر كمي كم رنگ تَر ، مطرح بود.
گفتگوي زاخارووا سخنگوي وزارت خارجه روسيه در شب قبل از ان، اٌفق ديگري را در خصوص مشاركين و مدعوين به اجلاس لوزان، پديدار ميكرد. خانم سخنگو، در مصاحبه خود، عبارات مبهم و چند پهلو داير بر شركت مقامات بعض كشورهاي مهم و مؤثر منطقه در نشست شنبه ، بكار برد.
عليرغم اينكه همه طرف ها بخوبي ميدانند، بدون توافق ايران، هيچ نوع موازنه اي بر روي زمين شكل نخواهد گرفت، با اين حال، تا شامگاه جمعه، نه از طرف ايران، و نه ساير طرفهاي ذيربط، خبري واضح نسبت به دعوت يا حضور ايران، مطرح نشده بود. همين امر بر شك و شبهه نسبت به أهداف و نيز سرنوشت اين نشست، افزوده بود.»
صفحه شخصي دكتر جابري انصاري، معاون عربي افريقايي وزارت خارجه ايران، (در يك فضاي مجازي) در شامگاه جمعه، خبري را درج كرد، كه همه گمانه زني ها را متحول كرد. شركت ايران، عراق و مصر، در سطح وزيران امور خارجه، در كنار نماينده سازمان ملل، و وزراي امريكا، روسيه، تركيه ، سعودي و قطر، صورت و محتواي قابل انتظار ديگري، به اجلاس شنبه بخشيد.
تا پبش از تأييد اين خبر، شمايل اين نشست، بيشتر از جنگ و صلح، حاكي از تباني بر سر منابع مادي ، چيزي شبيه به تقسيم سهم ثروت (مثلا حل معادله بزرگ انرژي)، بود، و انتظار ويژه اي از لوزان، حداكثر بيش از توافق ژنو در سپتامبر، نميرفت.
در ان معادله، هدف محوري امريكا، ميتوانست صرفا خريد زمان و عبور از كانال يكماه اينده - ماه تعيين سرنوشت انتخابات- باشد،
و اينكه هدف محوري روسها، بردن حداكثر استفاده از اضطراب و استرس زماني امريكا در همين مقطع و چهار ماه اينده، (تا استقرار دولت جديد امريكا) جهت حفظ برتري نبرد هوايي ارزيابي ميشد.
اينك اما، با حضور جمهوری اسلامی ایران در اجلاس، با هر عنواني، و همچنين همراهي دولت عراق و مصر، اين انتظار ايجاد شده است كه، تكليف چند موضوع محوري، دستكم براي حصول توافق در نشستهاي بعدي همين جمع، معين شود.»
مهمترين مساله فوري، جلوگيري و ختم معضل گروگانگيري تروريست ها و داعش، از مردم و ساكنان شهرهاي اشغالي، و در راس انها، حلب است.
موضوع فوري بعدي، برقراري اتش بس ، ولو موقت ، جهت حصول توافق در امر كمك رساني به ساكنان غير نظامي مناطق اشغالي، خاصه شهر حلب است.
اين دو مساله مهم، قاعدتا منوط به دستيابي همه طرفها به معادله اي است كه بتواند مرزهاي ادغام داعش و النصره و ديگر تروريستهاي وابسته به داعش و القاعده را از ساير تروريستها و گروه هاي مسلح معارض، منفك و جدا نمايد.
هرچند كه اكثر گروه هاي مسلح حاضر در نبرد سوريه، مبادرت به جنايات ضد بشري كرده اند، و ادعاي "معارضين ميانه رو" بسيار مشابه با عبارت "تروريست ميانه رو" ميباشد (و طبعا بي معنا است) ، اما، اگر اين جدا سازي صورت پذيرد، اولين انتظاري كه ايجاد ميشود، توافق جدي بر سر سرنوشت تروريستهاي بدتر ، در مقابل تروريست هاي ميانه رو ! خواهد بود.
در اينصورت مسئوليت اقدامات هر كدام از ديگر گروه هاي مسلح، مثلا ارتش ازاد، راحت تَر شناسايي خواهد شد.
چنين وضعيتي، به فرض وقوع، ميتواند بهانه حمايت و پشتيباني برخي از طرفها از داعش و النصره را تا حدودي خلع نمايد.
اينها سه عنوان از فوري ترين ضرورتهاي مذاكراتى است كه ميتواند در دستور اجلاس شنبه لوزان قرار گيرد.
اما، انچه كه همه طرفهاي مؤثر در بحران سوريه، بدنبال ان هستند، ايجاد موازنه نظامي و امنيتي در صحنه عملياتي، به نفع و با غلبه خودشان است.
طبيعي است كه، هر كس دست بالاتر را در صحنه جنگ و نظامي داشته باشد، امكان بيشتري در اعمال صلاحيت و نفوذ ، در پشت ميز مذاكرات خواهد داشت.
همين واقعيت موجب شده كه هر كدام از طرفها، بويژه در طَي روزهاي اخير، تا انجا كه ممكن است بر پتانسيل و ظرفيتهاي نظامي خود در صحنه، بيافزايد. اين امر، خود ميتواند بر شكنندگي مسير ديپلماتيك بيافزايد.
البته نمي‌توان از اكنون، انتظار داشت كه اجلاس لوزان، بتواند قوام و دوام بيشتر از اجلاس ژنو در ماه گذشته داشته باشد.
اما، به فرض انكه شانسي براي تداوم روند ديپلماتيك و غلبه ان بر تعارضات عملياتي، قائل باشيم، انگاه، ميتوان انتظار داشت كه محورهاي زير در دستور اجلاس هاي بعدي قرار گيرد:
- تعيين اصول و سازوكار مذاكره پيرامون حل بحران سوريه و خاتمه جنگ
- تعيين مدل بررسي نقش و وضع معارضان و دولت قانوني سوريه در اينده اين كشور
- تصميم گيري در خصوص فرايند تعيين و استقرار "وضعيت انتقالي"
- تصميم گيري در خصوص نحوه تعيين نظام حكومتي اتي در سوريه
- بحث بر سر وضعيت و اينده دولت قانوني كنوني و شخص بشار أسد- بررسي كيفيت "حكم " در خصوص افراد و سازمانهاي تروريست پس از ثبات و امكان اعمال عدالت
- بررسي وضعيت جنايات ضد بشري عليه ملت سوريه و تعقيب عوامل ان جنايات، أعم از دولتهاي حامي تروريستها يا أشخاص مرتكب جرايم
- بررسي نقش و مسئوليت ساختارهاي بين المللي و دولتها، در فرايند بازسازي سوريه
از سوي ديگر، تلاش دو طرف قدرتمند اين جنگ، ايالات متحده و روسيه، براي داشتن سهم بيشتر از منابع قدرت و امنيت در سوريه و منطقه، وراي فرايند حل و فصل بحران، بر پيچيدگي شرايط مي افزايد.
روسيه به چيزي كمتر از تثبيت حضور بخشي از قواي مؤثر نظامي خود در دريا و خشكي سوريه، و داشتن اطمينان از استقرار يك نظام همراه، رضايت نمي دهد،روسها همچنين كنترل كم و كيف خطوط انرژي و منابع گازي منطقه را از أهداف استراتژيك خود مي دانند.
بعلاوه، مسكو مترصد است تا، هر عاملي كه بتواند در موازنه سازي سياسي امنيتي، با رقيبان اروپايي شان، در خارج نزديك روسيه بكار ايد را، در بحران سوريه براي خود محفوظ دارند.
ايالات متحده نيز تداوم حجم معيني از پتانسيل و ظرفيت بحران در منطقه را ( از قبيل حفظ مهار شده داعش) از ضروريات أهداف سياسي امنيتي ميان مدت خود ميداند.
هدف غايي واشنگتن، پيشبرد ايده بزرگ خاورميانه جديد است. سوريه و بحران ان، و كيفيت مديريت ان، براي امريكا، حكم شاه كليد اين ايده بزرگ را دارد. در اين ماتريس گسترده و پيچيده، همزمان بايستي نقش و وضع اينده اكثر دوستان، شركا، رقيبان و تهديد هاي امريكا در منطقه، معين گردد.
موضوع مهار و كنترل نقش افريني روسيه در خاورميانه، و در حيات خلوت سنتي غرب، از مهمترين أهداف واشنگتن در اين مرحله از روند تقابل منطقه اي ايشان است. البته ايالات متحده و رژيم صهيونيستي ، مساله محور مقاومت، و توسعه نفوذ امنيتي نظامي ايران در قلب خاورميانه را نيز از مهمترين تهديدات خود تلقي ميكنند. هر روند مذاكراتي يا عملياتي ، از منظر امريكا و اسرائيل ، بايد متضمن رفع اين تهديد مهم نيز باشد.
از سوي ديگر، يكي از دلايلي كه امريكا از ابتدا بر حضور سعودي و تركيه و قطر در اجلاس لوزان تاكيد داشت، حضور ايشان در فرايند تصميم گيري براي تسهيم منافع و تقسيم مسئوليت هاي اينده است.
اما، سهم تركيه و سعودي، (و البته قطر گازي!) چه خواهد بود و از كدام كيسه و توسط كدام طرف تضمين خواهد شد، خود بخشي از معماي موجود ميباشد. بويژه انكه اردوغان تلاش دارد تا محل استقرار نماينده خود در مذاكرات را، ميان لاوروف و كري تعيين كند.
ديگر اينكه، منافع مردم سوريه و تحليل طرفها از نقش و رويكرد ايران و محور مقاومت و دولت قانوني سوريه ، در وراي هر گونه توافقي بين قدرتهاي برتر، چگونه ارزيابي و در نظر گرفته شده، سوْال بزرگ اين داستان است.
در مورد وضعيت رژيم صهيونيستي نيز، ايجاد تعادل ميان تضمين امنيت در وراي توافق احتمالي بر سر سرنوشت جنگ، و تامين سهم ان رژيم از منابع گازي مديترانه و بازار اروپا، محتمل ترين فرضيه است.
تركيب شركت كنندگان در اجلاس امروز لوزان اما، چندان به نفع جمهوری اسلامی ایران، متوازن نيست. از روسيه فقط تا حدود معيني ميتوان أنتظار گسترش قاعده مطالبات را داشت، هر چند كه اصل حضور ايران در كنار روسيه، يك منفعت مشترك است. عراق و مصر اما، انچنانكه تركيه و سعودي وزن معارضه را سنگين ميكنند، موازنه را به نفع ايران و أسد، سنگين نخواهند كرد. اما در مجموع، شايد بتوان تركيب دميستورا، روسيه، مصر و عراق را در حد فاصل ايران با امريكا، سعودي و تركيه، نوعي فرصت براي خودمان تلقي نمود.
در انتها، مجددا خاطر نشان ميشود كه، نقطه مهم و محوري، نقش و سرنوشت گروههاي تروريستي، از داعش تا "تروريست هاي موسوم به ميانه رو"، است كه از غامض ترين ابعاد اين معمّا است.
شايد معناي جمله محوري كه بشار أسد، روز پنجشنبه در مصاحبه با پراودا بيان داشت را، اينجا بهتر بتوان درك كرد، هنگامي كه گفت؛ "هيچ راه سومي پيش روي تروريست ها نيست، يا بايد معبري باز شود كه همه به تركيه بازگردند، و يا بايد همانجا كه هستند، كشته شوند" فرض بشار در ان گفتگو، نابودي بدون چون و چرا ي داعش بود.
تا اينجا و بدون وقوع تحولي أساسي در رويكردهاي راهبردي طرفهاي درگير، نمي‌توان انتظار داشت كه سرنوشت اين معماي تودرتو، در نشست لوزان رقم بخورد.
سرنوشت بحران و جنگ در سوريه، در صورت عدم تغيير راهبردي و أهداف متضاد و متعارض طرفهاي درگير، نه در پشت ميز مذاكره، كه بر روي زمين، و در عرصه نبرد با تروريسم هدايت شده ، تعيين خواهد شد.
*دانش اموخته صلح سازي و حفظ صلح، و بنيان گذار موسسه پژوهشهاي راهبردي تصميم.
49310
نظر شما