٢٤ ساعت با کودتا در ترکیه

حدود ١١ شب ١٥ جولای ٢٠١٦ همهمه‌ای عجیب و غیرمعمول در سالن ترانزیت فرودگاه آتاتورک استانبول دیده می‌شود. چنددقیقه قبل با پرواز ترکیش از بخارست رومانی پس از تدریس در یک ترم تابستانی در یکی از دانشگاه‌های رومانی وارد این سالن شدم تا با پرواز ترانزیت به تهران برگردم، اما صفحه مانیتورها اعلام می‌کنند همه پروازها تأخیر دارند. کارکنان سالن ترانزیت شدیدا نگران به نظر می‌رسند و پاسخ درستی نمی‌دهند. احساس می‌کنم اتفاق مهمی افتاده است. طبق معمول بهترین روش را مراجعه به اینترنت می‌بینم. بله در ترکیه کودتای نظامی شده و کودتاگران با تانک و ادوات نظامی کنترل فرودگاه آتاتورک را در اختیار گرفته‌اند. برای من که رشته روابط بین‌الملل می‌خوانم و مسائل خاورمیانه و ترکیه را از نزدیک دنبال می‌کنم این اتفاق بسیار عجیب و نگران‌کننده است.

تصور عمومی سال‌ها این است که ترکیه دیگر به عصر کودتاها که در دهه‌های ١٩٨٠ و ١٩٩٠ بسیار مرسوم بوده برنمی‌گردد و اکنون یک کشور دموکراتیک است که انتقال قدرت از طریق مسالمت‌آمیز سیاسی و با انتخابات عمومی صورت می‌گیرد. حتی ترکیه داعیه «مدل‌بودن» برای سایر کشورهای اسلامی را دارد که بعد از تحولات بهار عربی به شکل جدیدی ظهور کرده است، اما خبر درست است، کودتا در اوایل جمعه‌شب شکل گرفته و نشانه‌های اولیه حاکی از موفقیت آن است. کودتاگران که بیشتر مربوط به واحدی از نیروی هوایی ارتش و ژاندارمری هستند کنترل مراکز حساس در آنکارا و استانبول از جمله تی.آر.تی (رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه) و فرودگاه آتاتورک را برعهده گرفته‌اند، کاخ پارلمانی و ریاست‌جمهوری را بمباران کرده‌اند، واحدهای پیاده ارتش در نقاط مختلف این شهرها از جمله بزرگراه‌ها و پل‌ها مستقر شده‌اند و در پی دستگیری رهبران سیاسی و شخصیت‌های مهم هستند. تمامی پروازها اکنون لغو شده و ترس و وحشت از سرنوشت چهره مسافران را فراگرفته است؛ به‌خصوص که حدود دو هفته قبل هم داعش به فرودگاه استانبول حمله تروریستی کرد و ده‌ها نفر را کشت. همین وضعیت بر نگرانی همه می‌افزاید. من هم یکی از این مسافران هستم که تا ٢٤ ساعت آینده در سالن سی.‌ای.پی ترانزیت گرفتار می‌شوم.

تا یکی، دو ساعت اولیه؛ یعنی تا پاسی از نیمه‌شب کارکنان سالن سی.‌ای.پی سعی در رفتار عادی و تداوم ارائه خدمات دارند. هواپیمایی ترکیه واقعا به دارابودن این سالن و خدمات تفریحی و تغذیه‌ای آن افتخار می‌کند و حتی آن را شماره یک در جهان می‌داند. این سالن در دو طبقه و با مساحت بزرگ ساخته شده و خدمات زیادی به مسافران دائمی و کلاس تجاری ارائه می‌دهد. توصیف چندکلمه‌ای این سالن برای این است که داستان و مشاهدات من از کودتا در این سالن اتفاق می‌افتد. به‌هرحال راه خود را در سالن پیدا مي‌كنم و به محل همیشگی خود در طبقه پایین می‌روم که معمولا خلوت‌تر است و تلویزیون‌های متعدد اخبار شبکه‌های اصلی جهان را پخش می‌کنند. اکنون تمامی شبکه‌ها اخبار فوری خود را به وقوع کودتای ترکیه اختصاص داده‌اند، اما آنچه که برایم مهم است شبکه‌های ترک است که به طور مستقیم از صحنه گزارش می‌دهند. آنها اکنون به دو دسته تقسیم شده‌اند. تلویزیون دولتی تی.آر.تی در اختیار کودتاگران قرار دارد و آنها اعلامیه رسمی موفقیت کودتا و حضور ارتش و سربازان در سطح شهر را دائما تکرار می‌کنند. چند شبکه دیگر از جمله سی‌ان‌ان ترک که ظاهرا هنوز در کنترل کودتاگران نیستند، اخبار سطح شهر و واکنش رهبران احزاب عمده سیاسی و حتی مخالف اردوغان از جمله رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق، کمال قلیچداراوغلو و رهبر حزب کُردی، صلاح‌الدین دمیرتاش، را نشان می‌دهند که با کودتا مخالفند. انگار به ترک‌ها شدیدا بر خورده که با داشتن این همه ادعاهای یک قدرت در حال ظهور، جابه‌جایی حکومت با یک کودتای نظامی و از سوي ارتشی‌ها باعث شرمندگی آنها در عرصه جهانی است.

به‌هرحال این وضعیت تا اوایل نیمه‌شب ادامه می‌یابد. اکنون دیگر کارکنان سالن به دلیل سردرگمی از وضعیت سیاسی، خدمات‌رسانی را متوقف و محل کار خود را ترک کرده‌اند. سایر مسافران حوزه ترانزیت هم ظاهرا به تصور اینکه سالن سی.‌ای.پی امن‌تر است و شاید هم به‌خاطر اینکه یک طبقه همکف و زیرزمین دارد که از سطح پایین‌ترند به اینجا هجوم می‌آورند. دیگر ورود و خروج به سالن کنترل نمی‌شود. اکنون سالن پر از مسافر است. در همین حین بعضی از کانال‌ها پیام مستقیم اردوغان به مردم در شبکه‌های اجتماعي و درخواست رئیس‌جمهور از طرفداران خود برای آمدن به خیابان‌ها را پخش و دائما تکرار می‌کنند. ساعت حدود یک بامداد است. ناگهان صدای انفجار شدیدی شنیده می‌شود و مواد شکستنی سالن فرومی‌ریزند. نمی‌دانم که بمبی منفجر شد یا دیوار صوتی ازسوي یک جنگنده ارتش شکسته شد. مردم با ترس و وحشت زیاد به طبقه پایین هجوم می‌آورند. ظاهرا درگیری شدیدی در بیرون از سالن ترانزیت در جریان است. اکنون دیگر ترس از کشته‌شدن بر همه غلبه کرده و هرکسی سعی دارد به جای امن‌تری پناه بیاورد. در بالا هم گفتم، چون چندروز پیش داعش به این فرودگاه حمله کرده بود، ترس مسافران خارجی بیشتر ناشی از واکنش غریزی به احتمال کشته‌شدن است. هرکسی به دنبال یک راه فرار است. زیر کابین‌ها، پشت مبل‌ها، درون دستشویی، هرچه پایین‌تر و مخفی‌تر بهتر. ترس بر خودم هم غلبه می‌کند، فوری به فکر خانواده می‌افتم. چند دقیقه بعد اوضاع دوباره آرام می‌شود. شبکه‌ها گزارش می‌دهند که طرفداران اردوغان فرودگاه را در یک درگیری شدید از کودتاگران پس گرفته‌اند. خبر می‌رسد که هواپیمای اردوغان دقایقی قبل در فرودگاه استانبول به زمین نشسته است. همین امر بر وحشت مسافران و امکان بمباران فرودگاه ازسوي کودتاگران می‌افزاید. دوباره صدای انفجاری شنیده می‌شود. صحنه دوباره تکرار می‌شود. اکنون سالن کاملا در هرج‌ومرج است. مسافران نگران و عصبانی هستند و برای پناه‌گرفتن در مکانی امن با هم دعوا می‌کنند. موادغذایی به‌یک‌باره مورد هجوم مسافران قرار می‌گیرند و هرکسی فراتر از ظرفیت خود آب و خوردنی ذخیره می‌کند. مسئله بقا به یکباره در اولویت قرار می‌گیرد. چینی‌ها و ژاپنی‌ها دائما از صحنه فیلم می‌گیرند. اروپایی‌ها بیشتر سعی می‌کنند تا به مکان‌های بسته‌تری بروند. یک روس کنار من با خیال راحت نشسته و اصلا اهمیتی نمی‌دهد و دائما می‌گوید من چند لحظه‌ای می‌روم فقط جای منو نگه‌دار. یک انگلیسی از ناامنی‌های اخیر در ترکیه گله دارد و اینکه دیگر اینجا برنمی‌گردد. ایرانی دوروبرم نیست که ارزیابی کنم. خودم محکم در جایم نشسته‌ام. اکنون هرکسی طرحی می‌دهد و به فکر نجات خود است. یکی می‌گوید بهتر است از سالن خارج شویم و به خیابان برویم. دیگری می‌گوید امن‌ترین جا همین‌جاست. خودم احساس می‌کنم که این ماجرا به‌زودی تمام می‌شود و جای نگرانی چندانی نیست. یکی، دو ساعتی می‌گذرد. روند اخبار و تحولات کودتا نشان می‌دهند که مردم در برابر کودتاگران مقاومت کرده و جمعیت گسترده‌ای به خیابان‌ها آمده‌اند و اینکه روند کودتا اکنون برعکس می‌شود. شبکه‌های تلویزیونی ترک هم دائما از دستگیری رهبران کودتا خبر داده و دائما برخورد مردم و طرفداران اردوغان با سربازان ارتش، گاه در قالب خشونت و گاه در قالب قدردانی از آنها برای پیوستن به مردم، در سطح شهر را نمایش می‌دهند. پرچم ترکیه تمام شهر را فراگرفته است. ظاهرا واحدی از پلیس امنیت ترکیه و وفادار به اردوغان موفق به شناسایی رهبران کودتا شده و شروع به دستگیری آنها می‌کند.

ساعت نزدیک سه صبح است. اکنون در این فکر هستم كه کاش ایران هم مواضع خود را سریعا در محکومیت کودتا ابراز کند. اکنون کاملا برای من روشن شده که کودتا شکست می‌خورد و اینکه سرعت‌عمل کشورمان در موضع‌گیری علیه کودتا می‌تواند بر آینده روابط ایران و ترکیه تأثیرات مثبت بگذارد. به‌هرحال ترکیه برای ما ایرانی‌ها از جنبه‌های مختلف گردشگری، وجود مردمان گرم، فضای اجتماعی و فرهنگی مناسب، تبادلات گسترده اقتصادی و... یک کشور عزیز و دوست‌داشتنی است و هرگونه ناامنی، دودستگی و شکاف، نظامی‌گری و... بر ما هم تأثیر منفی می‌گذارد و کلا خوشایند ما نیست. سرعت اینترنت همچنان بالا و ایمیل‌ها کار می‌کنند. یک لحظه به ذهنم می‌رسد که شکست احتمالی کودتا را به دکتر ظریف، وزیر امور خارجه، اطلاع دهم. چون می‌دانستم ایشان اکنون شرایط را از نزدیک دنبال می‌کند و با روحیه‌ای که ایشان در پاسخ‌گویی سریع به ایمیل نسبت به همه شهروندان دارند، شاید بتوان تأثیری گذاشت. در حال سبک و سنگین‌کردن هستم که خوشبختانه اولین تويیت وزیر خارجه با این مضمون که «ایران شدیدا نگران اوضاع در ترکیه» است، در شبکه‌های اجتماعی دیده می‌شود. تا نزدیکی‌های صبح که شکست کودتا اعلام می‌شود، وزیر خارجه ایران چندین تماس تلفنی با همتای ترک خود می‌گیرد و به‌این‌ترتیب به‌آرامی و با درنظرگرفتن لحظه‌ای اوضاع با نوعی مهارت دیپلماتیک مواضع ایران در حمایت از دولت قانونی ترکیه را اعلام می‌کند. بعدها دکتر ظریف جمله مشهور خود را گفت که ما در شب کودتا تا صبح نخوابیدیم و اینکه ایشان و علی شمخانی، دبیر شورای‌عالی امنیت ملی و سردار قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس، در مشورت لحظه‌ای بودند. چندی قبل هم سفیرمان در ترکیه، جناب آقای طاهریان‌فرد، برایم تعریف کرد که چگونه اعضای سفارت ایران تا صبح در حال ارزیابی میدانی اوضاع و در تماس لحظه‌ای با تهران بودند. به‌هرحال به‌نظرم سرعت ایران در این موضع‌گیری بیشتر به این خاطر بود که ایران می‌دانست تمایل به چه نوع دولتی در ترکیه دارد و اینکه عواقب ناامنی و نظامی‌گری در ترکیه تأثیرات منفی بی‌شماری برای منافع کشورمان دارد. دو هفته بعد از کودتا زمانی که سفیر ترکیه در تهران، آقای رضا هاکان تکین را که انسان آگاه و فهمیده‌ای است، به یک میزگرد در مورد ارزیابی کودتای نافرجام به مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه دعوت کردم، ایشان اظهار كرد که بوروکراسی دولت و تصمیم‌گیری در ایران باسابقه است و همین منجر به تصمیم‌گیری سریع ایران در رد کودتا شد. وقتی از ایشان پرسیدم خب موضع‌گیری اعراب چگونه بود، ایشان با خنده گفت که «آنها خواب ماندند». واقعا هم باید گفت که بعضی از اعراب شاید بدشان نمی‌آمد که حکومت ترکیه به دست نظامیان بیفتد و از این لحاظ حداقل روابطش با ایران تیره شود. اخیرا هم خبری آمده که امارات کمک مالی قابل‌توجهی برای شکل‌گیری کودتا کرده بود.

هوا رفته‌رفته روشن می‌شود، تقریبا همه بیدارند، گرسنه و تشنه و نگران از عاقبت وضعیت بازگشتشان. اکنون جهت نگرانی از ترس از کشته‌شدن، به نگرانی روزمره و امور رفاه شیفت می‌کند. در این ساعات از نوع پخش شبکه‌های تلویزیونی ترک کاملا می‌توان فهمید که کودتا شکست خورده است. تی.آر.تی از دست کودتاگران بیرون آمده است. کارکنان بخش سی.‌ای.پی از ساعت هفت، هشت صبح رفته‌رفته ظاهر می‌شوند. قفسه‌ها پر از اغذیه و آب می‌شوند. مسافران برای گرفتن کارت پرواز جدید و فرار از ترکیه هجوم می‌آورند. کسی دیگر به فکر رعایت صف نیست. عصبانیت‌ها اکنون به این شکل خود را بروز می‌دهند. هرکسی به فکر خودش است. بعضی‌ها صحبت از ناکارآمدی سیستم و کارکنان ترمینال می‌کنند. مسئولان ترانزیت می‌گویند همه باید از ترمینال و قسمت مهاجرت خارج شوند و دوباره با مهر ورود برگردند. ظاهرا می‌خواهند همه را از لحاظ امنیتی دوباره چک کنند. هیچ‌کس حاضر به اجرای این امر نیست. این وضعیت نابسامانی تا بعدازظهر ادامه می‌یابد. اما مسئولان فرودگاه به‌خوبی موفق می‌شوند در چندساعت اوضاع را در کنترل خود درآورده و پروازهای جبرانی را برنامه‌ریزی و وضعیت را به حالت عادی برگردانند. بالاخره من هم با زحمت زیاد توانستم یک جا برای خود برای اولین پرواز به تهران به دست آورم. ساعت ١٠ شب روز ١٦ جولای؛ یعنی حدود ٢٤ ساعت بعد از کودتاست. خوشحالی مسافران از حرکت به تهران کاملا مشهود است. وقتی هواپیما در تهران به زمین می‌نشیند، شعف همه دوچندان مي‌شود و یک نفس راحت که چقدر امنیت خوب است.

منبع: روزنامه شرق/ 24 تیرماه 1396