تبلیغ و اطلاع رسانی دینی

گرایش انسان به مذهب فطری است و به لطف خدا ایرانیان در پاسخ مثبت به این خواسته فطری و تقویت آن همیشه پیشگام و زبانزد بوده اند. استقبال گرم آنان از اسلام و پیشتازی در دفاع ایثارگرانه از دین و نیز خدمات منحصر به فردی که در تبیین و تبلیغ معارف الهی از خود نشان داده اند، قابل انکار نیست. با این حال آسیب شناسی در این حوزه ضروری است تا دستاوردها و افتخارات تاریخی همچنان پایدار  و بالنده باشند.

 اهمیت و ارزش تبلیغ

نخستین نکته ای که توجه به آن ضروری است بازشناسی جایگاه تبلیغ و ارزش مبلغان است. واقعیت آن است که خصوصاً در میان نخبگان، اهمیت اطلاع رسانی دینی و آثار آن شناخته شده نیست و یا حداقل بروز و ظهوری (در مقام اثبات) ندارد. این در حالی است که قرآن با تعجب می پرسد: «کیست خوش گفتارتر از آن کس که به سوى خدا دعوت نماید و کار نیک کند و بگوید: من [در برابر خدا] از تسلیم شدگانم؟» و پیامبر خدا به امیرمومنان فرمود:

« اى على! اگر خداوند به دستان تو انسانى را هدایت کند، از آنچه خورشید بر آن تابیده و غروب کرده، براى تو بهتر است، و براى توست ولایت او، اى على!».

 افتاء یاتبلیغ؟!

استاد شهید مرتضی مطهری حتی مقام تبلیغ را با مقام افتاء و مرجعیت مقایسه می کند و می گوید: «بعضى از مسائل هست که ما بحق ارزش آن مسائل را درک کرده ایم. چون ارزشش را یعنى سطحش را درک کرده ایم، قهرا آن را در سطح خودش مى شناسیم. مثلا امر افتاء و فتوا دادن، خوشبختانه تا حد زیادى، لا اقل نود و پنج در صد جامعه ما مى شناسند که افتاء کارى است سنگین و در سطح بسیار بسیار بالا. نه افرادى زود جرات مى کنند که چنین ادعایى کنند و نه اگر افراد خوش اشتهایى این ادعا را کردند، جامعه زود مى پذیرد. جامعه این را احساس کرده که سطح این کار بالاست. ولى مساله دعوت مردم به سوى حق، مساله تبلیغ مردم، مساله ارشاد و هدایت مردم، مساله حرکت دادن مردم به سوى خدا که سخن، سخن حرکت دادن است[سطح آن شناخته نشده است.]»

گر چه به برکت وجود عالمان برجسته ای که در دهه های اخیر ضمن افتاء و تدریس، از ابلاغ و تبلیغ فروگذار نکرده اند، آن فضا به شدت کمرنگ‌تر از دوران های گذشته شده است؛ اما هنوز هم گاهی  و تا اندازه‌ای پاسخگویی به نیازهای هر روز و حضور در زمان را تضحیه می دانند؛ از همان نوع که ازقول آیه الله العظمی خویی راجع به امثال علامه طباطبایی نقل شده است.

 خوب است؛ اما نه برای تو!

مرحوم استاد مطهری نمونه ای از خود را نقل می کنند که بسیار شنیدنی است. ایشان در مقدمه کتاب داستان راستان نوشته اند:« در مدتی که مشغول جمع آوری و تنظیم و نگارش یا چاپ این داستانها بودم، به هر یک از رفقا که برخورد می‏کردم و می‏گفتم کتابی در دست تألیف‏ دارم مشتمل بر یک عده داستانهای سودمند واقعی، که از کتب احادیث یا کتب تواریخ و سِیَر استخراج کرده با زبانی ساده و سبکی این چنین نگارش‏ می‏دهم، تا در دسترس عموم قرار بگیرد، همه تحسین و تمجید می‏کردند و این‏ را بالاخص برای طبقه جوان کاری مفید می‏دانستند. بعضی ها از آن جهت که‏ تاکنون نسبت به داستانهای سودمند اخبار و احادیث این کار انجام نشده، این را یک نوع "ابتکار" تلقی می‏کردند و می‏گفتند: "جای این کتاب‏ تاکنون خالی بود"» ایشان سپس با درد و افسوس می افزایند: «از ذکر این نکته نیز نمی‏توانم صرف نظر کنم که  در مدتی که مشغول‏ نگارش یا چاپ این داستانها بودم، بعضی از دوستان ضمن تحسین و اعتراف‏ به سودمندی این کتاب، از اینکه من، کارهای به عقیده آنها مهم تر و لازم تر خود را موقتاً کنار گذاشته و به این کار پرداخته‏ام، اظهار تأسف‏ می‏کردند و ملامتم می‏نمودند که چرا چندین تألیف علمی مهم را در رشته‏های‏ مختلف به یکسو گذاشته‏ام و به چنین کار ساده‏ای پرداخته‏ام، حتی بعضی‏ پیشنهاد کردند که حالا که زحمت این کار را کشیده‏ای پس لااقل به نام خودت‏ منتشر نکن! من گفتم چرا؟ مگر چه عیبی دارد؟ گفتند اثری که به نام تو منتشر می‏شود لااقل باید در ردیف همان‏ اصول فلسفه باشد، این کار برای تو کوچک است. گفتم مقیاس کوچکی و بزرگی چیست؟ معلوم شد مقیاس بزرگی و کوچکی کار در نظر این آقایان‏ مشکلی و سادگی آن است، و کاری به اهمیت و بزرگی و کوچکی نتیجه کار ندارند، هر کاری که مشکل است بزرگ است و هر کاری که ساده است کوچک‏».

مشت؛ نمونه خروار

مطهری چنین ادمه می دهد: «اگر این منطق و این طرز تفکر مربوط به یک نفر یا چند نفر می‏بود، من‏ در اینجا از آن نام نمی‏بردم، متأسفانه این طرز تفکر - که جز یک بیماری‏ اجتماعی و یک انحراف بزرگ از تعلیمات عالیه اسلامی چیز دیگری نیست- در اجتماع ما زیاد شیوع پیدا کرده، چه زبانها را که این منطق نبسته و چه‏ قلمها را که نشکسته و به گوشه‏ای نیفکنده است؟ به همین دلیل است که ما امروز از لحاظ کتب مفید و مخصوصا کتب دینی و مذهبی سودمند، بیش از اندازه فقیریم، هر مدعی فضلی حاضر است ده سال‏ یا بیشتر صرف وقت کند و یک رطب و یا بس را به هم ببافد و به عنوان یک‏ اثر علمی، کتابی تألیف کند و با کمال افتخار نام خود را پشت آن کتاب‏ بنویسد، بدون آنکه یک ذره به حال اجتماع مفید فائده‏ای باشد. اما از تألیف یک کتاب مفید، فقط به جرم اینکه ساده است و کسر شأن است، خودداری می‏کند !»

 شرایط و صلاحیت‌های مُبلّغ

یکی از پیش نیازهای احیای جایگاه ارتباطات دینی و از بین بردن ذهنیت‌هایی که به آن اشاره شد، ساماندهی کارگزاران تبلیغ و تربیت مبلغان صالح است. دراینجا به طورخاص باید بر صلاحیت های علمی، اخلاقی و مهارت های رفتاری تاکید کرد.

این پیش فرض نباید پذیرفته تلقی شود که اشتغال به تبلیغ دین نیازمند دانش عمیق و گسترده نیست و متولیان نباید اجازه دهند هر کس به هر اندازه از دانش دینی و در هر زمان و به سلیقه خود به معرفی دین بپردازد.

برای همین است که قرآن کریم پیش از تشویق به تبلیغ، توصیه به تحصیل وتفقه می کند و با لحنی توبیخ آمیز می پرسد: «پس چرا از هر فرقه اى، دسته اى کوچ نمى کنند تا در دین، آگاهى پیدا کنند و قوم خود را ـ وقتى به سوى آنان باز گشتند ـ بیم دهنده باشند که آنان [از کیفر الهى] بترسند؟» و پیامبر خدا صلى الله علیه و آله می فرمود: «دین خداوند متعال را تنها کسى یارى مى رسانَد که به تمام جوانب آن، احاطه داشته باشد.»

تاکید فرزانگان متقدم بر عبور از مراحل بالای تحصیلی برای تصدی تبلیغ از همین زاویه قابل تحسین است و عدم رعایت آن می تواند زمینه ساز ترویج مطالب سست، خرافات و گاهی بدعت‌های خطرناک گردد.

علاوه بر این صلاحیت های اخلاقی و رفتاری است. آنان که به دین دعوت می کنند، اگر خود در عمل آراسته به آموزه های دینی نباشند؛ نه تنها سودی ندارندکه به شدت زیان آور خواهند بود. برای همین است که پیشوایان ما (علیهم السلام) از ما خواسته اند که با کِردار خود دین را تبلیغ کنیم نه با گفتار؛ کُونُو دُعاةَ النّاسِ بغیرِ اَلسِنَتِکم.

امام حکیم و سفر کرده ما (ره) خطاب به طلاب گرانقدر می فرمودند: « شما وظایف سنگینی دارید. اگر در حوزه ها، به وظایف خود عمل نکنید و در صدد تهذیب خود نباشید و فقط دنبال فرا گرفتن چند اصطلاح بوده، مسائل فقهی و اصولی را درست کنید، در آتیه خدای نخواسته برای اسلام و جامعه اسلامی مضر خواهید بود. ممکن است ،العیاذ بالله، موجب انحراف و گمراهی مردم شوید. اگر به سبب اعمال،‌ کردار و رفتار ناروای شما یک نفر، گمراه شده، از اسلام برگردد، مرتکب اعظم کبائر می باشید و مشکل است توبه شما قبول گردد. چنانکه اگر یک نفر هدایت یابد- به حسب روایت- بهتر است از آنچه آفتاب بر آن می تابد.»