آغاز کننده دولت خوب در تاریخ هستیم و امروز از نبود فرهنگ سیاسی لازم رنج می بریم
همانند بسیاری از اندیشمندان علوم سیاسی ، جغرافیادانان سیاسی روزگار ما نیز مفهوم کشور state را محصول پیمان صلح وستفالی در سال 1648 می پندارند. اگر این مفهوم پردازی در مورد حکومت state در چهارچوب معنای مدرن آن، یعنی مفهوم "حکومت ملت پایهnation state " درست باشد، به طور قطع، مفهوم حکومت به عنوان یک ساختار سیاسی که به گونه عمودی سازماندهی می‌شود و از هویتی سرزمینی برخوردار است، به مراتب کهن‌تر از ایده حکومت ملت پایه به نظر می رسد.
امروز که پیشرفت تکنولوژی اطلاع رسانی جمعی را تشویق کرده است تا حکومت، مرز، و حتی جغرافیا را از دیدگاه مجازی مورد توجه قرار دهند، اعتقاد به همان آیکونوگرافی می تواند این ایده را راسخ تر کند که به گفته گاتمن تا هنگامی که حس اسقلال از دیگران در انسان وجود داشته باشد، مرز حقیقتی خواهد بود که نقش آفرینیش در فضای حقیقی جغرافیائی پایان پذیر نخواهد بود
نگارنده در مطالعات چند سال اخیر خود در تاریخ شکل گیری های جغرافیای سیاسی ایران توانسته است ابعاد شگفت آوری از روند پیدایش نظام حکومتی یا "کشور" در فلات ایران را ریشه یابی کند که از آغاز جنبه ای فدرال داشته و پویایی سیاسیش متکی بر احترام به حقوق اقوام و گسترش دادگری میان مردمان بوده است.
در نتیجه گیری این تحقیقات که طی چند سال اخیر به زبان های فارسی و انگلیسی منتشر شده است، این حقیقت خود نمائی می کند که آغاز شکل گیری هویت ایرانی با انگیزه هایی مردم گرایانه اجین شده است که امروز مفهوم "دموکراسی" را در خانولاده بشری ریشه دار ساخته است.
در این وادی تفکر و تحقیق با توجه به این حقیقت که "دادگری" شالوده فلسفه سیاسی حکومت در ایران باستان، یعنی از فرمان عدالت گستر ک.روش تا زنجیر عدالت انوشیروان بوده است، تامل در این ایده نمی تواند چندان دشوار باشد که سازمان فضایی مدیریت سیاسی در ایران باستان سهم بسزایی در سیر تکاملی مفهوم دموکراسی در غرب داشته است. هستند کسانی که می‌گویند وقتی کوروش بزرگ نظام حکومتی فدراتیو چند ملیتی را بنیان نهاد - نظامی که در غرب به غلط "امپراتوری پارس" خوانده می شود (3) - درستکاری و بردباری را به مدد استعداد خودش اختراع نکرد، بلکه او از سنتی کهن و ریشه‌دار پی روی داشت در اینکه یک پادشاه ایده آل چگونه باید رفتار کند. وی آیین "دولت خوب good government" را که براساس دادگری میان مردمان، مدارا با دیگران و احترام به باورهای دینی گوناگون شکل می گیرد، از مادها به ارث برده بود. دیاکو، پادشاه مادها همه ایرانیان را در قالب یک ملت گردهم جمع کرد.
با این همه، قدیمی‌ترین شواهد در دسترس نشان می‌دهند که دادگری بنیان حکمرانی خوب را در سنت ایران باستان تشکیل می‌داد و به همین دلیل، کوروش به هنگام فتح بابل در سال 539 پیش از میلاد فرمان آزادی و برابری همه ملل را در فدراتیو بزرگ هخامنشی صادر کرد. اما نظام حکومتی کوروش بزرگ هنوز نمی توانست در مقام "کشور- state" به معنی علمی واژه قرار گیرد، چراکه استیت باید از سازوکار کشور داری state apparatus برخوردار باشد و این مهم می بایستی بدست داریوش بزرگ واقعیت یابد. او بود که سازمان اداری کارایی را در تقسیمات کشوری منطقی زیربنا داد، راه و ارتباطات را ابداع کرد، اقتصاد کشوری را معنی داد، و مالیات دهی را در چارچوب با بازرسی های دولتی سامان داد.
منابعی که میزان و گستره تأثیرگذاری آیین کشورداری ایران باستان بر روند تکاملی مفاهیم "حکومت"، "مرز" و «دموکراسی» در غرب را تبیین می‌کنند اندک ولی بسیار گویا هستند. به همین دلیل است که باید آثار دانشمندانی چون ویل دورانت Will Daurant (ترجمه فارسی، 1988) را صاحب ارزش ویژه دانست. حتی به گمان می آید که فیلسوف بلند آوازه ای چون فردریک نیچه Friedrich Nietzsche که فهم آثارش همیشه با سوء برداشت توام بوده است، و برخی فلاسفه جدی انگاشتن بحث هایش را دشوار می‌یابند، دیدگاه خود در مورد انسان غربی متمدن را در سایه نفوذ فلسفه زندگی سیاسی در تمدن باستانی ایران مطرح ساخته است (چنین گوید زرتشت) (8).
برای مثال، ایران شناس معتبر آر. گیرشمن R. Ghirshman اظهار می‌دارد: در دوران زمامداری اسکندر، آموزه ایرانیان در مورد "ودیعه الهی بودن پادشاهی" به یک نهاد اصلی در حاکمیت کشوری در دوران هلانیستی فلسفه سیاست مبدل شد، و در راستای همان آیین بود که بعدها حکومت های اروپایی نیز آن را پذیرفتند و به کار بستند.
ایران پس از اسلام
با آمدن اسلام ایران به عنوان یک کشور از میان رفت و جای خود را به شماری از حکومتهای قومی با پیشینه های ایرانی یا ترکی در فلات ایران داد. حکمرانی همه این موجودیت ها به اتکا بر هویتی فرهنگی بود که هر یک می توانستند یادآور میراث فرهنگی - مدنی - سیاسی ایران عصر هخامنشی و ساسانی در دوران باستان باشد. به گفته دیگر، فضای زندگی سیاسی - فرهنگی ایران در این دوران نهصد ساله، فضایی مجازی بود. هنگامی که بابر Babur، نواده تیمور لنگ امپراتوری پهناور مغولی را در هند تأسیس کرد، چاره ای نیافت جز اینکه فارسی را زبان رسمی کشور اعلام کند و فرهنگ و هنر ایرانی را در هند اعتلا دهد. در زمان مغول بزرگ، اکبر شاه، هندوستان به مرکزی بزرگ برای زبان و ادب فارسی و هنرهای ایرانی مبدل گردید.
به همین شکل، امپراتوری عثمانی که در پهنه گسترده ای از سرزمین ها در آسیای باختری و اروپای خاوری تشکیل شد، فارسی را به مدتی به عنوان زبان رسمی امپراتوری انتخاب کرد و در سراسر دوران اقتدار، علیرغم درگیری های نظامی با ایران، از تاثیر گسترده اندیشه، هنر، و تمدن ایرانی برخورداری داشت. به این ترتیب، در دوران زندگی مجازی ایران است که زبان فارسی به زبان علمی و ادبی و هنری بخش بزرگی از آسیا و اروپا تبدیل شده و به حق می توان به این نتیجه رسید که فارسی در دوران قرون وسطی میلادی، نخستین "زبان بین المللی" بود تا آنکه امپراتوری هند بریتانیا زبان انگلیسی را در هندوستان جانشین زبان فارسی نمود. این تحولات شگرف فرهنگی تقویت کننده این ایده اجتناب ناپذیر است که ایران، در دوران بودن مجازی، اثر گذاری تمدنی ژرفی بر بخش بزرگی از جهان بشری داشته و به یک پدیده فرهنگی - سیاسی در اذهان ملل جهان شرق تبدیل شد، و این گونه است که فضای سیاسی ایران آن دوران می تواند به حق "امپراتوری اندیشه" نام گیرد.
خیزش جغرافیائی دوباره ایران در شکل یک پادشاهی فدراتیو (نظام شاهنشاهی) پهناور صفوی در دوران پس از اسلام که با گونه نیرومندی از هویت فرهنگی و سرزمینی همراه بود، می بایستی تا اوایل قرن شانزدهم میلادی به تاخیر افتد: هنگامی که نابغه 13 ساله به نام اسماعیل صفوی پایه فرهنگی و هویتی و زمینه های حکومتی بازپیدایی ایران جغرافیایی را در غرب آسیا فراهم ساخت. با این حال، ابهام در ساختار نظام حکومتی فدراتیو جدید نشان می‌دهد که ایران نوسازی شده از آیین پیشرفته باستانی خود در سازماندهی فضا و کشورسازی در محدوده سرزمین های مشخص و سامان دهی سیاسی جدا افتاده بود. این وضعیت در عمل، در مقام یک نارسایی موثر، هنگامی خود نمایی داشت که در عصر مدرنیته، به ویژه در برابر تهاجم فکری و عملی مفاهیم و برداشتهای مدرن اروپایی چون "ملیت" و "حکومت ملت پایه" پیوندهای کهن سرزمینی در برابر مفاهیم جدید، دچار سستی های تازه ای شد و این گونه بود که مکانیزم فروپاشی سرزمینی ایران فدرالیته به صورت غیر قابل کنترل در آمد. تا دهه 1920، دست کم 14 کشور، از جمله حکومت ملت پایه کنونی ایران، از دل نظام فدراتیو صفویان سربرآوردند.
هویت ایران در دنیای مدرن
بعد از شاه عباس بزرگ صفوی شکوفائی اقتصادی و عدالت اجتماعی حاصل آن که شکل دهنده حکومت صفوی بود به پایان رسید و نظام حکومتی فدراتیو مانند ولی مقتدر شاه عباسی به سراشیب ابهام های مربوط به حاکمیت قانون افتاده و زیر عنوان "ممالک محروسه" رفته رفته به صورت "ملوک الطوایفی" در آمد. در نتیجه این تحول بود که اقتدار اقتصادی جامعه در نیمه دوم عصر صفوی به دست بزرگ مالکان افتاد و نظام ارباب و رعیتی بر جامعه رشد نکرده ایرانی حاکم شد. دیگر اثری از "مردم ایران" باقی نماند که بتواند در دوران جدید خمیر مایه اولیه "ملت ایران" را به وجود آورد.
جامعه ایرانی بین مشت کوچکی از "اربابان" و اکثریت بزرگی از افراد بی حق و حقوق به نام "رعیت" تقسیم شد که از نظر سیاسی میان اقوام غیر متجانس پراکنده بودند. این وضعیت اولیه تا آن اندازه نا مساعد بود که دیدیم انقلاب مشروطیت "مجلس شورای ملی" را به وجود آورد بی آنکه "ملت"ی وجود داشته باشد. یعنی انقلاب مشروطیت، پیش از آنکه در اندیشه ملت سازی یا کشور سازی باشد، در اندیشه پارلمان سازی و وضع قوانین برای مدیریت امور یک کشور یا حکومت ملت پایه بود که هنوز وجود نداشت.
تا اواخر سده نوزدهم، ایران از جمله نخستین ملت‌ها در خاور جهان بود که حرکت چشمگیری را در راستای استقبال از ایده‌های مدرن "دموکراسی خواهی" و "مشروطه طلبی" تجربه کرد. ولی دموکراسی را روشنفکران سنتی (گروهی که فرهنگ سیاسی توسعه نیافته امروز را برای ما میراث گذارده اند) به گونه ای تشریح کردند که حاصلش نمی توانست جز دموکراسی گریزی حاکمیت ها و بخش بزرگی از متفکرین جامعه باشد.
به همین دلیل است که اگرچه انقلاب مشروطیت زمینه های اندیشه سیاسی به سوی دموکراسی را بنیان گذارد و زمینه تبدیل ایران ممالک محروسه به یک حکومت ملت پایه امروزین را فراهم ساخت، روند کشور سازی و ملت سازی در راستای پذیرش دموکراسی به شیوه مفاهیم غربی در سراسر سده بیستم، دچار دشواری های فراوانی شد.
همگان دانند که انقلاب مشروطیت در حرکت های اولیه یک انقلاب روشنفکری نبود، بلکه یک حرکت اعتراضی بود نسبت به زور و زورگوئی و بی قانونی های حکومت وقت و هم نسبت به تجاوزهای نظام یافته بیگانگان در نظام کاپیتولاسیون. به همین دلیل مشروطه خواهان در حرکت های اولیه تقاضای تاسیس عدالتخوانه را داشتند تا بتواند برای ایجاد مساوات در جامعه گام بردارد. بعدها حرکت مشروطه تعدادی نخبگان جامعه را جذب کرد که به فکر تاسیس پارلمان و وضع قوانین افتادند. با این حال، مشخصه بارز این انقلاب و حرکت اعتراضی برخی سرآمدان جامعه این بود که آن حرکت یک جنبش مردمی نبود و از سوی "مردم = ملت" آغاز نشد و به ملت پایان نگرفت، چون ایران در آن دوران هنوز ملتی نداشت.
آنچه وجود داشت یک نظام سیاسی بود به نام "ممالک محروسه" که مردم در آن به عنوان "رعیت" زیر یوغ اربابان در ایلات و ایالات خودمختار اداره می شدند. انقلاب مشروطه مجلس شورای ملی را برپا کرد ولی ملتی در کار نبود که در آن مجلس برای اداره دموکراتیک کشور شور کند و تصمیم گیرد. کسانی که در مجلس جلوس کرده بودند اشراف قاجاری و اربابان و خانات و زورگویان ایالتی و ولایتی وابسته به قدرت مرکزی بودند.
بعدها این وضع تغییر کرد. چون وضعیت ناقص و نارسایی که پیش آمده بود در عمل نشان داد می بایستی اول ملت سازی شود. می بایستی برای رسیدن به اهداف اولیه دموکراسی کشور سازی شود.
برای تاسیس کشور یکپارچه به معنی جدید و ایجاد وحدت ملی جز بازگشت به استبداد راه دیگری وجود نداشت و این استبداد سازنده را یک افسر قزاق به نام رضا خان میرپنج به وجود آورد. او با توسل به زور توانست روند سرعت گیرنده تجزیه طلبی را متوقف کند و یک پارچگی سرزمینی و وحدت ملی را واقعیت بخشد. او که می خواست جمهوری برقرار کند در سال 1304 تاج برسر نهاد و به عنوان سردودمان پهلوی خود را شاه ایران خواند و از همان اوان با اعمال زور امنیت ملی را واقعیت بخشید و شالوده اقتصادی نوین را پدید آورد و در سال 1316 ضمن انحلال ممالک محروسه، کاپیتولاسیون را نیز لغو کرده و تاسیس کشور جدید ایران را در چارچوب یک حکومت ملت پایه به دنیا اعلام کرد: نظامی که در ادبیات جغرافیای سیاسی ایران به "حکومت متمرکز" معروف شده است.
وی در همان سال (1935) از دنیا خواست که از آن پس از این کشور جدید به نام باستانیش "ایران" یاد کنند و از بکار گرفتن کلمه پرشیا که در ادبیات سیاسی غرب در آن دوران یاد آور امپراتوری فرتوت و از هم پاشیده عصر قاجاری بود، خود داری ورزند. همه جهان به این خواسته ایرانی احترام گذاشتند جز چرچیل که همچنان ایران را پرشیا می خواند تا کلمه ایران که در نگارش لاتین شباهت زیادی با کلمه عراق، کشوری که توسط استعمار بریتانیا سرهم شده و در اختیار استعمار بریتانیا بود، به اشتباه گرفته نشود. نظام های نژاد پرست بعثی عراق نیز همان روش و سیاست پدرخواندگان استعماری خود را در پیش گرفتند و ترجیح دادند کشور باستانی و نوین ایران را همچنان "فارس" قلمداد کرده و نکوهش کنند.
بدون تردید آغاز این اقدامات در راستای کشور سازی ایرانی اولین و مهم ترین گامی بوده است که جز از راه زور و استبداد نمی توانست واقعیت یابد. رضا شاه برای ایجاد مفهوم "ملت" در ایران دریافت که ایجاد "حس میهن دوستی" شرط اول است. یعنی برای شکل دادن به مفهوم ملت میان مردمی که در اقوام و ایلات خود مختار حق و حقوقی نداشتند، باید بحث وطن و حب الوطن را به میان کشید. برای این کار او ابتدا کاپیتولاسیون را لغو کرد و از حس بیگانه گریزی شدیدی که در میان مردم به وجود آمده بود بهره گرفت و کوشید با تعریف و تمجید از سازندگان تاریخ باستان ایران گونه ای از حس "هویت ایرانی" را دامن زند، به فردوسی مقام شامخی در جامعه داده شد و دسور داده شد بر خاک او و دیگر شاعران و دانشمندان برجسته ایرانی مانند سعدی و حافظ و خیام مقبره های باشکوهی ساخته شود.
تعویض نام های موجود شهرها و خیابان ها به نام های باستانی و حذف و تاسیس فرهنگ سرا و تلاش برای تصفیه واژه های بیگانه از زبان فارسی توانست حس ملت بودن را میان ایرانیان تقویت کند. از سوی دیگر، با آغاز مبارزات نفتی و ایسادن در برابر زورگویی ها و تجاوز کاری های بریتانیا و شرکت نفت ایران و انگلیس، و همچنین دست زدن به یک سلسله جار و جنجال مرزی و سرزمینی با برخی همسایگان، مثلا ادعای حاکمیت و مالکیت بر بحرین، سبب ساز بروز حس میهنی نیرومندی میان ایرانیان از اقوام گوناگون بود. این اقدامات در برابر استعمار بریتانیا اثر ژرفی در کار ملت سازی ایران داشت.
احقاق حقوق ایران در سهم کشور در در آمد شرکت نفت انگلیسی و طرح ادعای حاکمیت بر بحرین که توسط استعمار بریتانیا در 1868 از ایران جدا شده بود توانست آتش احساسات ملی ایرانی را شعله ور سازد. در این اقدام توجه به تاریخچه مفصلی شده بود از بدبینی های ایرانی - عربی که می توانست حس ایرانی گری نیرومندی را در قیاس عربیت چیره شده بر ایران آن دوران میان مردم این سرزمین از ایلات و اقوام مختلف ایجاد کند.
با این که بحرین مانند بسیاری دیگر از سرزمین های وابسته به ممالک محروسه قدیمی ایران در زمان ناصرالدین شاه قاجار توسط انگلیسها از ایران جدا شده بود، طرح ادعا نسبت بدان چنان حس ملی "ایرانی" را تحریک کرد که هنوزهم می توان برخی آثار آن را میان برخی از مردمان ایرانی دید که اقدام منطقی محمد رضاشاه در پس گرفتن آن ادعای کهنه و اثر از دست داده که در شرایط جدید ژئوپلیتکی ایران در منطقه و جهان به سود ایران بود، را نمی پسندند.
حرکت کشور سازی موفق بود
بدون تردید آغاز این اقدامات در راستای کشور سازی state building ایرانی اولین و مهم ترین گامی بوده است که جز از راه زور و استبداد نمی توانست واقعیت یابد. رضا شاه برای ایجاد مفهوم "ملّت" در ایران دریافت که ایجاد "حس میهن دوستی" شرط اول است. یعنی برای شکل دادن به مفهوم ملّت میان مردمی که در اقوام و ایلات خودمختار حق و حقوقی نداشتند، باید بحث وطن و حب الوطن را به میان کشید. برای این کار او ابتدا کاپیتولاسیون را لغو کرد و از حس بیگانه گریزی شدیدی که در میان مردم به وجود آمده بود بهره گرفت و کوشید با تعریف و تمجید از سازندگان تاریخ باستان ایران گونه ای از حس "هویت ایرانی" را دامن زند. به فردوسی مقام شامخی در جامعه داده شد و دستور داده شد بر خاک او و دیگر شاعران و دانشمندان برجستۀ ایرانی مانند سعدی و حافظ و خیام مقبره های باشکوهی ساخته شود.
تعویض نام های موجود شهرها و خیابان ها به نام های باستانی و حذف و تأسیس فرهنگ سرا و تلاش برای تصفیه واژه های بیگانه از زبان فارسی توانست حس ملّت بودن را میان ایرانیان تقویت کند. از سوی دیگر، با آغاز مبارزات نفتی و ایستادن در برابر زورگویی ها و تجاوز کاری های بریتانیا و شرکت نفت ایران و انگلیس، و همچنین دست زدن به یک سلسله جار و جنجال مرزی و سرزمینی با برخی همسایگان، مثلاً ادعای حاکمیت و مالکیت بر بحرین، سبب ساز بروز حس میهنی نیرومندی میان ایرانیان از اقوام گوناگون بود. این اقدامات در برابر استعمار بریتانیا اثر ژرفی در کار ملّت سازی ایران داشت. احقاق حقوق ایران در سهم کشور در درآمد شرکت نفت انگلیسی و طرح ادعای حاکمیت بر بحرین که توسط استعمار بریتانیا در 1868 از ایران جدا شده بود توانست آتش احساسات ملّی ایرانی را شعله ور سازد.
در این اقدام توجه به تاریخچه مفصلی شده بود از بدبینی های ایرانی - عربی که می توانست حس ایرانی گری نیرومندی را در قیاس عربیت چیره شده بر ایران آن دوران میان مردم این سرزمین از ایلات و اقوام مختلف ایجاد کند. با این که بحرین مانند بسیاری دیگر از سرزمین های وابسته به ممالک محروسه قدیمی ایران در زمان ناصرالدین شاه قاجار توسط انگلیسها از ایران جدا شده بود، طرح ادعا نسبت بدان چنان حس ملّی "ایرانی" را تحریک کرد که هنوزهم می توان برخی آثار آن را میان برخی از مردمان ایرانی دید که اقدام منطقی محمدرضا شاه در پس گرفتن آن ادعای کهنه و اثر از دست داده که در شرایط جدید ژئوپلیتکی ایران در منطقه و جهان به سود ایران بود، را نمی پسندند.
در همین بازتاب است که باید تأکید شود که در مباحث علمی و دانشگاهی نمی توان منکر اقدامات مهم و سرنوشت ساز رضاشاه در ساختن ایران امروز شد. اقداماتی چون:
- پایان دادن به سلسله قاجاریه، علیرغم تضمین 1919 انگلیس نسبت به دوام پادشاهی آن دودمان.
- انحلال نظام کشوری "ممالک محروسه" که به ژرفای تباهی های ملوک الطوایفی افتاده بود.
- توقف تجزیه طلبی و تضمین یکپارچگی سرزمینی و دست زدن به تقسیمات کشوری مدرن.
- تضمین امنیت ملّی و شکل دادن به پاتریاتیزم "حب الوطن" ایرانی کنونی.
- لغو کاپیتولاسیون و آغاز مبارزات نفتی علیه شرکت انگلیسی که در "ملّت سازی" جدید ایرانی مؤثر بود.
- تعیین مرزهای ایران نو با همسایگان بر اساس تامین منافع ملی تاریخی و سیاسی کشور.
- زیربنا سازی اقتصادی صنعتی و توسعه ارتباطات که به "کشور" و "ملّت" جدید ایران مفهومی عملی داد.
در جنگ جهانی دوم 1345- 1939 با آن که دولت جدید ایران بی طرفی کامل خود را رسماً اعلام کرده بود، خصومت ویژه استعمار روس و بریتانیا نسبت به استقلال خواهی های جدید میان کشورهای غرب آسیا مانع از شد که ایران را به حال خود گذارند. آنان اعلام بی طرفی ایران در آن جنگ استعمارگران جهانی را مورد بی حرمتی قرار داده و ایران را اشغال کردند و رئیس کشور ایران head of state را در شهریور 1320 به تبعید فرستادند و این گونه بزرگترین اهانت ملّی را نثار ایران و ایرانی کردند. فراتر، بریتانیا برای توجیه اقدامات کاملاً غیرقانونی و ضد ایرانی خود دست به شایعه پردازی باز کرده و روشنفکران سنتی ایران (12) را واداشت تا هم به قدرت رسیدن رضا شاه را به سیاست های انگلیسی نسبت دهند علیرغم تعهد 1919 بریتانیا در تضمین حکومت قاجار، وهم از قدرت افتادن رضا شاه را ناشی از اتحاد وی با آلمان نازی قلمداد کنند. و این روشنفکران سنتی بودند که دروغ های بزرگ انگلیسی را اشاعه داده و بزرگترین اهانت ها را نسبت به هویت و وقار ملّی ایران مرتکب شدند.
دورانی که آلمان نازی با کسب قدرت تکنولوژیک بی همتایش توانست، از نظر ژئوپولیتیک، در مقام قدرت مخالف نظام استعماری کهن و بازی بزرگ استعماری میان روس و بریتانیا قرار گیرد و توجه همگان را در عرصه آزردگی از استعمار کهن و درگیر در مبارزات ضد استعماری روس و انگلیس را جلب کند. آلمان نازی هنوز در گیر جنگ با روس و انگلیس نشده بود و هنوز فاجعه هالوکوست روی نداده و حیثیت آلمان نازی را بر باد نداده بود.
در آن دوران بود که حرکت به سوی مدرنیته در برابر استعمار زدگی در خاور زمین رو به رشد بود و در آن غوغای سازندگی ملّی در برابر استعمار بود که سازندگان ملّی نیاز به یک حامی و پشتیبان جهانی در برابر زورگویان مستعمراتی را در وجود آلمان نازی احساس کردند و به سوی او متمایل شدند.
برخی از آنان، مانند مصطفی کمال پاشا، پدر ترکیه جوان، حتی در جنگ جهانی دوم به هیتلر پیوستند و در کنار وی به روی استعمار روس و انگلیس شمشیر کشیدند. ولی رضا شاه در آستانه آن جنگ جهان گیر بی طرفی ایران را نسبت به همه قدرت های درگیر در جنگ اعلام کرد و توسط انگلیس روانه تبعید شد.
جالب توجه است که در همین دوران بود که بریتانیای اشغال کننده ایران و اخراج کننده رضاشاه به بهانه غیر واقعی همدستی ایران رضا شاهی با آلمان درگیر در جنگ جهانی دوم، خود سرگرم همکاری با هیتلر بود. در حالی که اخیراً افشا شد که پادشاه وقت بریتانیا، ادوارد هشتم Edward VIII که خانواده اش ریشه آلمانی دارد، برای هیتلر خبر رسانی داشت.
نخست وزیر وقت بریتانیا، نویل چیمبرلین Neville Chamberlin، در سر آغاز همان جنگ (1940) به موجب قرارداد مونیخ، رسماً با آلمان نازی از در دوستی و همکاری در آمده بود. ولی استعمار بریتانیا به روشنفکران سنتی ایران آموزش داد که به جای اعلام انزجار نسبت به سیاست انگلیسی اشغال ایران و اخراج رئیس حکومت ایران به بهانه واهی همکاری با آلمان نازی، آن اقدامات ضد ایرانی بریتانیا را تشویق کرده و دروغ های بزرگ انگلیسی را ترویج نمایند.
اما حرکت ملت سازی ناموفق ماند
اگرچه کار کشورسازی جدید کاملاً موفق بود، موفقیت رضا شاه در کار ملّت سازی جدید نمی توانست کامل باشد چون کار ملّت سازی بیشتر یک کار فرهنگی است تا یک کار نظامی. بر آنچه او زیر بنا نهاد می بایستی توسط روشنفکران و نخبگان جامعه ساخته شود. اما از آنجا که آموزش مختصری که وجود داشت، برای قرن ها در انحصار قاجارها بود، نتیجه آن شد که شمار اندکی از تحصیل کرده های زمان اگر آماده کار بودند، از میان بستگان دستگاه قاجاری بود که برخی از آنان -نه همه آنان- ترجیح دادند کینه ها و انتقامجوئی های قبیله ای را جانشین وظایف ملّی خود در بارور ساختن یک فرهنگ سیاسی پیشرفته و قانونمند کنند.
حتی آن دسته از محصلین ایرانی که توسط رضاشاه به خارج اعزام شدند تا با کسب علوم جدید به کشور بازگشته و نظام آموزشی جدید کشور را بسط و توسعه دهند، در بازگشت در لابلای چرخ و دنده انتقامجوئی های قبیله ای گرفتار آمدند و مانند بسیاری از سران جبهه ملّی به جای فرهنگ پروری، پهلوی ستیزی پیشه کردند و در یک لج بازی تاریخی حتی ملّی کردن نفت را به صورتی انجام دادند که به شکست سیاسی "انگلیس" انجامید ولی به بهای ارزانی شدن به بریتانیا هر آنچه از حق و حقوق ایران بود در سهام خارجی شرکت نفت ایران و انگلیس که از دارایی داخلی شرکت بیشتر بود و "بی پی BP " را برای ابد بزرگترین و ثروتمند ترین شرکت نفت دنیا ساخت، در حالی که آنچه از دارایی داخلی شرکت ملّی شده بود از راه قراداد کنسورسیم میان انگلیس و امریکا تقسیم شد.
با شکست دادن سیاسی انگلیس و شادکام ساختن اقتصادی بریتانیا، روشنفکران سنتی خود را در مقام قهرمان ملّی بی همتایی احساس کردند که می توانند قانون اساسی کشور را لگد مال کرده و قوای سه گانه مشروطیت را سرنگون سازند. رهبر ملی این گروه در کودتایی سینه خیز:
- نخست دیوان عالی کشور را تعطیل کرده و قوه قضائیه را سر برید،
- سپس مجلس سنا را از قانون اساسی کشور حذف نمود،
- و با تعطیل کردن مجلس شورای در تاریخ 25 مرداد 1332 قوه مقننه را سرنگون کرد،
- وی با سرنگون کردن قوه مقننه مشروعیت قانونی و پارلمانی دولت خود را نابود کرد و قوه مجریه را نیز خنثی نمود.
نخست وزیر وقت با این اقدامات که در قاموس سیاسی هر کشوری "کودتا" شناخته می شود، به رئیس کشور اجازه داد تا به حکم قانون اساسی مشروطیت، در غیاب مجلس شورای ملّی، دولت بی بهره از مشروعیت پارلمانی را عزل کند. این حکم عزل در نیمه شب 25 مرداد 1332 پذیرفته شد، ولی آورندگان فرمان روانه زندان شدند و دولت یاغی چند روزی به حیات خد دوام بخشید تا آنکه در نتیجه یک "ضد کودتا" در بعد از ظهر روز 28 مرداد آن سال سرنگون شد.
در اینجا باید تأکید شود که بیشتر بازماندگان قاجاری از این همه بری بوده و در عمل ثابت کردند که مردمانی با فرهنگ و ایران دوست هستند. برای مثال، قوام السلطنه ثابت کرد که مردی میهن پرور است و دکتر علی امینی ثابت کرد که هر آنچه را در توان خود داشت برای مدیریت بهینه و پیشرفت کشور عرضه کرد، سوای این گونه ملاحظات که پادشاهی ایران با قاجار است یا با پهلوی.
اما این اندیشه نمی تواند بطور کلی از توجه دور ماند که اگر جنبش انتقامجویی طرفداران کودتای 25 مرداد 1332 به انقلاب اسلامی نمی انجامید، قطعا برخورد میان سران جبحه ملی و رهبران گروه های چریکی که در سرانجام مقهور مشت محکم انقلاب اسلامی شدند، می توانست موجودیت یکپارچه ایران را تهدید کند. انقلاب اسلامی که با هدف "امت" در برابر "ملت" به ثمر رسید، در عمل موفق شد که خود را در چارچوب "نظام حکومت ملت پایه" ایرانی توجیه نماید.
در آستانه انقلاب اسلامی: سران جنبش های ناسیونالیستی این گونه به نوفل لوشاتو هجوم آورده و هر آنچه را که از 25 سال تلاش "ملّی گرایانه" اندوخته بودند یکجا و یکسره به پای رهبر انقلاب اسلامی ریختند و هنگامی که اعلام شد فرزند میهن پرست ایران دکتر غلامحسین صدیقی پیشنهاد تشکیل دولت را به شرط عدم خروج شاه از کشور و اقامتش در خارج از تهران پذیرفت، سران جبهه ملّی طی اطلاعیه ای رسماً اعلام کردند که دکتر صدیقی در آن جبهه سمتی نداشته است و آنان معتقدند که "حکومت غیر قانونی" باید ریشه کن شود.
آنچه این جمع روشن نکردند این بود که آنان بر اساس کدام قانون اساسی حکومت قاجار را قانونی و حکومت پهلوی را که، بد یا خوب، از طریق مجلس مؤسسان قانونی شده بود، غیر قانونی فرض کردند؟ یا آنکه چگونه دولت مصدق را که پس از تعطیل کردن مجلس مشروعیت قانونی خود را از دست داد، قانونی دانسته و دولت های پس از آن را که بر اساس همان قانون اساسی ناقص انتخاب شدند که دولت مصدق انتخاب شده بود را غیر قانونی دانستند؟
با همه این احوال، اگر این جبهه ملّی چشم بر حاصل کردار خود برای ملّت ایران باز می کرد و از حوادث روزگار درس عبرت می گرفت، دلیلی برجای نمی گذارد که امروز مورد انتقاد سخت فرزندان بیدار شدۀ ایران قرار گیرد. اما گویی قرار بر آن نیست که تشکیلاتی که علت وجودیش انتقامجوییهای قبیله ای قاجاریان علیه پهلویان است و بیش از پنجاه سال زندگی سیاسی ملّت ایران را فدای انتقام جوییهای قبیله ای قاجاری خود کرد از کرده عبرت آموزد و راه خیر مردم را در پیش گیرد.
اخیرا (مرداد ماه 1390) یک سایت اینترنتی (http://seyfodini.blogsky.com/1390/05/02/post-22/ در گزارش و تفسیری نوشت:
جبهه ملّی، در آخرین بیانیه اش حمله متفقین به ایران در شهریور 1320 را صراحتاً واقعه ای مثبت دانسته و نوشته است "این رخداد هر خسارتی که برای مردم ما داشت، دست کم آن ر‍ژیم خودکامه (منظور رضاشاه) را از ایران بر انداخت و ملّت آزاد شد".
درجه عقلانیت هر سازمان و تشکل از بیانیه هایش قابل ارزیابی است. جبهه ملّی که نه از نظر سیاسی جبهه است و نه با استناد به این دست از موضع گیری ها ، گزاره ها و نشانه های موجود "ملّی" به شمار می رود ، یا نمی داند چه می گوید و معنا و فحوای کلامش چیست و یا می داند ولی رسماً و عملاً در حال خیانت به کشور، آرمان و ارزش های ایرانی و حاکمیت ملّی است.
در هر دو صورت باید گفت این تشکیلات به درستی هنوز برای خود تعیین نکرده است که در پی چه هدفی است. ظاهراً آنچه بیش از هرچیز همواره برای این تشکیلات سیاسی اولویت داشته و دارد، پافشاری بر کینه ها و عقده های تاریخی است. تا بدانجا که حتی، اشغالگرانی را که سودای تجزیه کشور را در سر می پروراندند را هم نیرویی آزادیبخش تلقی کرده و در عین حال خود را ملّی نیز تعریف می کند!... .
/6262
نظر شما