روز پایانی جشن هزاره فردوسی/ تغییر نام خیابان علاء الدوله به فردوسی

جشن هزارهٔ فردوسی، مجموعهٔ آیین‌هایی بود که به مناسبت هزارمین سال میلاد فردوسی در مهرِ سال ۱۳۱۳ شمسی در تهران، طوس و دیگر شهرهای ایران برگزار شد.

در کنگرهٔ هزارهٔ فردوسی که نخستین اجتماع بزرگ علمی در ایران بود، 40 تن از ایران‌شناسان برجسته از 17 کشور و 40 تن از دانشمندان و ادیبان ایرانی شرکت داشتند. به مدت 5 روز از 12 تا 16 مهر 1313 سخنرانی‌هایی در تالار دارالفنون در تهران ایراد گردید و تعدادی از آنها در کتاب هزارهٔ فردوسی به چاپ رسید. جشن هزارهٔ فردوسی به سال 1313 یکی از رویدادهای مهم فرهنگی قرن، و مهم‌ترین کنگرهٔ علمی بود که در ایران معاصر برگزار شد. نزدیک به چهل تن از ادیبان و دانشمندان ایرانی نیز شرکت‌کنندگان کنگره بودند، از جمله: ادیب‌السلطنهٔ سمیعی، اعتصام‌الملک، عباس اقبال آشتیانی، بدیع‌الزمان فروزانفر، احمد بهمنیار، محمدتقی بهار، ابراهیم پورداود، محمدعلی تربیت، حکیم‌الملک، صادق رضازاده شفق، نصرالله فلسفی، عبدالعظیم قریب، احمد کسروی، مشیرالدوله پیرنیا، مجتبی مینوی، سعید نفیسی، وحید دستگردی، جلال‌الدین همایی، رشید یاسمی.

اولین جلسهٔ کنگره صبح روز پنجشنبه 12 مهر ماه در تالار دارالفنون تشکیل شد. محمدعلی فروغی خطابه‌ای در تشکر از خاورشناسان و نمایندگان دولت‌های خارجی شرکت‌کننده ایراد کرد. پس از او علی‌اصغر حکمت خطابه‌ای به زبان فرانسوی ایراد کرد. سپس اعضای هیئت رئیسهٔ کنگره انتخاب شدند، و حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه) به عنوان رئیس کنگره انتخاب شد.

دومین جلسهٔ کنگره صبح روز جمعه 13 مهر در تالار دارالفنون تشکیل شد. در این جلسه سفیران شوروی و آلمان نیز شرکت داشتند. اولین سخنران جلسه سفیر شوروی بود و اعلام داشت که دولت متبوع او مجموعه‌ای از هدایای تاریخی را برای نگاهداری در موزهٔ ملی ایران تقدیم می‌دارد که شامل روگرفتی از نسخهٔ خطی شاهنامهٔ فردوسی به تاریخ 1333 میلادی است. پس از او فون بلوخر وزیر مختار آلمان در ایران طی سخنرانی خود سابقهٔ ممتد آشنایی ملت آلمان با شاهنامهٔ فردوسی را یادآوری کرد و اظهار داشت که اینک در جشنی که به یاد این شاعر ارجمند گرفته می‌شود آلمان با منتهای علاقه شرکت می‌کند. جلسه‌های کنگره در روزهای بعد پی گرفته شد و هفتمین جلسه که جلسهٔ پایانی کنگره بود در روز 16 مهر برگزار شد.

در جریان جشن های هزاره فردوسی، مجلس شورای ملی تمامی جلسه روز 16 مهر خود را به فردوسی و تجلیل از خدمات او اختصاص داد. در همین روز شهرداری تهران خیابان علاء الدوله را به «فردوسی» تغییر نام داد. دو شب پیش از آن نخست وزیر وقت در کاخ گلستان ضیافت باشکوهی به افتخار مستشرقین خارجی که از چهار گوشه جهان به ایران آمده بودند برپا کرده بود و نطق های متعدد در بزرگداشت فردوسی ایراد شده بود. در جلسه 16 مهرماه مستشرقین که در دارالفنون برگزار شده بود، به مناسبت «روز مهرگان» سخنرانی ها عمدتا درباره آیین های باستانی مهرگان بود و این که ایرانیان از دیر زمان در میهمان نوازی و مهربانی کردن در جهان نمونه بوده اند ایراد شد. همزمان با کنگرهٔ هزارهٔ فردوسی در بیشتر شهرهای ایران نیز مراسمی برگزار شد، و در آنها سخنرانی‌هایی ایراد شد، و شعرهایی خوانده شد و نمایش‌هایی از داستان‌های شاهنامه اجرا گردید. در شهرهای مختلف، خیابان‌ها و دبستان‌ها و دبیرستان‌هایی به نام فردوسی نام‌گذاری شد.

پس از خاتمه کنگره هزارهٔ فردوسی در روز 16 مهر، شرکت‌کنندگان کنگره به مشهد سفر کردند، و بنای آرامگاه فردوسی در توس که احداث آن از هشت سال پیش از آن آغاز شده بود، با حضور رضا شاه پهلوی افتتاح شد. برگزاری آیین‌های هزارهٔ فردوسی، سرآغاز تحقیقات وسیع شاهنامه‌شناسی در ایران و جهان گردید. علاوه بر مقالات روزنامه‌ها، در ایران دو دورهٔ متن شاهنامه به سرمایهٔ کتابفروشی‌های خاور و بروخیم به چاپ رسید. مجلهٔ ادبی مهر شماره‌های مهر و آبان 1313 خود را یکجا به نام فردوسی‌نامهٔ مهر شامل مقالاتی در بارهٔ شاهنامه و فردوسی منتشر کرد. مجلهٔ باختر در اصفهان نیز شماره‌ای ویژهٔ فردوسی انتشار داد.

عکس یادگاری شرکت‌کنندگان کنگره هزاره فردوسی در مقابل تالار دارالفنون، تهران
ردیف اول (نشسته): حیدرعلی کمالی (ترکیه)، محمدتقی بهار، هانری ماسه (فرانسه)، عباس اقبال، عیسی صدیق، محمد آقااوغلو (آمریکا)، فرانکلین گونتر (آمریکا)، سباسستیان بک (آلمان(
ردیف دوم: جان درینک‌واتر (انگلستان)، عبدالوهاب عزام (مصر)، ژرژ کونتنو (فرانسه)، ابراهیم حکیمی، یوگنی برتلس (شوروی)، سفیر شوروی، حسن اسفندیاری، محمدعلی فروغی، خانم گدار، دستور نوشیروان (هند)، آرتور کریستنسن (دانمارک)، فریدریش زاره (آلمان)، عبدالحسین شیبانی، حسن پیرنیا.
ردیف سوم: مجتبی مینوی، ولی‌الله نصر، مهدی دیبا، حسن وحید دستگردی، میرزا یانس، بدیع‌الزمان فروزانفر، سعید نفیسی، جمیل صدقی زهاوی (عراق)، صادق رضازاده شفق، محمد فؤاد کوپرولو (ترکیه)، ابوالقاسم اعتصام‌زاده، محمد نظام‌الدین، ادوارد دنیسن راس، آشیکاگا آتسوجی (ژاپن)، زین‌العابدین رهنما، آ.آ. بولوتنیکوف (شوروی)، محمدطاهر رضوی (هند)، غلامرضا رشید یاسمی.
ردیف چهارم: مایل تویسرکانی، احمد حامد صراف (عراق)، علی‌اصغر حکمت، یان ریپکا (چکسلواکی)، نصرالله فلسفی، محمد عشاق (هند)، آلکساندر فرایمان (شوروی)، هادی حسن(هند)، عبدالعظیم قریب، علی نهاد بی (ترکیه)، شیخ‌الملک اورنگ، احمد بهمنیار، رحیم‌زاده صفوی.
ردیف پنجم: ژوزف هاکن (فرانسه)، جلال همایی، یوری مار (شوروی)، علی قویم، آلکساندر روماسکویچ (شوروی)، یوزف اوربلی (شوروی)، جمشیدجی اونوالا (هند(
ردیف ششم: بهرام‌گور آنکلساریا (هند)، احمد کسروی، نصرالله تقوی، ولادیمیر مینورسکی (انگلستان)، عبدالحمید عبادی (مصر)، آنتونیو پاگلیارو (ایتالیا)، ملک کرم، ارنست کوهنل (آلمان)، عباس خلیلی، علی جواهرکلام، ال.آ. مایر (فلسطین).