49 - یک پژوهش میدانی تازه در باره راه هجرت پیامبر (ص) از مکه به مدینه
برای من جالب بود که آقای صالح المغامسی امام جماعت مسجد قبا همزمان رئیس مرکز تحقیقات مدینه شناسی است که سالهاست در آنجا رفت و آمد دارم. گویا به تازگی به این منصب دست یافته است. نکته از این جهت برایم جالب بود که در میان ائمه جماعت سعودی گاهی این قبیل افراد هم یافت می شوند. نامه ای از وی با همین منصب در مقدمه کتابی دیدم که به تازگی در باره راه هجرت رسول خدا (ص) از مکه به مدینه نوشته شده و از آن تمجید کرده است. این کتاب که نامش اطلس طریق الهجرة النبویة است، یک تحقیق میدانی مفصل بر اساس نقشه ها و تصاویر و جستجوی خانه به خانه در این مسیر است و همین امسال منتشر شده است. صدها تصویر که تلاش شده است با تطبیق اعلام جغرافیایی موجود بر آنچه در متون آمده، راه هجرت نبوی را مشخص کند. کتاب توسط سه نفر به نام های زهیر نواب، جمال شوالی، و محمد الرحیلی تألیف و تدوین شده و توسط انتشارات کنوز المعرفة در جده منتشر شده است.
اثر یاد شده یک اطلس تاریخی جغرافیایی است که تلاش کرده است موقعیت و مسیر این راه رو مشخص کرده و ویژگی‌های زیست محیطی هر نقطه را مشخص کند. کار تحقیق از سال 1426 آغاز شده و طی سالها، سفرهای متوالی به منطقه صورت گرفته و یادداشت ها و تصاویر و نقشه ها تهیه شده است. مهم این است که در متون قدیم سیره، مانند کار سترگ ابن اسحاق که بر اساس روایات فراوان نسلهای قبلی وی تهیه شده، روی اعلام جغرافیایی حساسیت قابل توجهی بوده و اطلاعات با ارزشی از آن به جای مانده است. البته در مقدمه در این باره که چنین اهمیتی به مسیر هجرت داده شده و این که مبادا مورد انتقاد جریان های افراطی وهابی قرار گیرد یاد آور شده اند که این کار برای نبوده است که این راه تقدسی دارد و می تواند به آن تبرک شود! بلکه تنها یک بررسی علمی برای تدقیق و تحقیق در متون کهن سیره بوده است. با این حال متواضعانه گفته شده است که با همه تلاشی که صورت گرفته نباید تصور شود که مسیری که در این کتاب نشان داده شده، دقیقا و صد در صد همان مسیری است که در هجرت پیموده شده است، اما تلاش شده تا دقیق باشد. کتاب با مقدماتی در باره هجرت آغاز شده و تصویر تنها مسجدی که از قرن هشتم و نهم باقی مانده زینت بخش این قسمت است. این وهابی ها همه چیز رو خراب کردند و این تنها مسجدی است که به اسم مسجد البیعه بهش افتخار می کنند. چه دلیلی داره آدم تمام نشانه های تاریخی اش رو از بین ببره و وقتی بفهمه که دیگر دیر شده است. در این کتاب از تصاویر گوگلی خیلی استفاده شده است. از جمله مسیر رفتن پیامبر تا غار ثور از روی عکس ماهواره ای گوگل معین شده است. تصاویری هم از داخل غار ثور انداخته شده که یک سالی که همراه با بچه هایم رفته بودیم به آنجا رفتیم. خاطرم هست که چه قدر برای بالا رفتن اذیت شدیم، به خصوص که آب همراه نبرده بودیم. اما بالاخره برای یک بار هم که شد غار ثور رو زیارت کردیم. در تمام این قسمت ها روایات تاریخی از متون قدیم آمده و سعی شده است تا اعلام جغرافیایی آنها منطبق با وضعیت امروز به صورت متن و تصویر توضیح داده شود. بعد از حرکت پیامبر (ص) از ثور به سمت مدینه، قسمت به قسمت با نقشه های جغرافیایی توضیح داده شده و صمن آنها وادی های مختلفی مانند وادی مرالظهران، وادی السیل و بسیاری دیگر که نامشان در اخبار آمده، دقیقا از روی عکسهای ماهواره ای توضیح داده شده است. در این مسیرها هیچ سایه بانی نیست و تنها و تنها گاه صخره هایی هستند که امکان آسایش موقت در کنار آنها در برخی از ساعات روز وجود دارد. نویسندگان کتاب تلاش کرده اند تا طبیعت این سرزمین را که عمده سنگلاخی است با آوردن عکسهایی از دل این طبیعت نشان دهند و روشن کنند که پیمودن این مسیر دقیقا چگونه بوده است. در این توضیحات که همراه تصاویر است آدم فرق وادی و ثنیه و دیگر اصطلاحات جغرافیایی را که در آن زمان مرسوم بوده و تاکنون، می تواند بشناسد. برخی از آن اسامی جغرافیایی قدیم، امروز قریه یا شهرکهایی هستند که آبادی مدرن را به خود دیده‌اند. یکی از آنها خلیص است که امروز آثار تمدن در آن هویداست و تصاویر آن در این کتاب آمده است. دیگری وادی قدید است که امروز نیز مثل قدیم بیابانی رملی است با خارهای مغیلان و خانه هایی بسیار قدیمی و محدود. گویند بت منات در همین قدید بوده و تصویر محلی که امروز به جای آن دکلهای برق بزرگ نشسته، در این کتاب درج شده است (84). برخی از این مسیرها به قدری سنگلاخ است که بعید است باور کنیم روزگاری راه بوده و کسانی از آنها عبور می کرده اند. محل غدیر خم نیز که در نزدیک جحفه است در این کتاب جای خاصی را به خود اختصاص داده است. غدیر خم یا خرار که زمخشری آن را وصف کرده و به نوشته این کتاب الان آن را الغُرَبَه می نامند. نخل های اندکی دارد و در شرق حجه در هشت کیلومتری آن است. هر دو در یک وادی هستند که به نام وادی خرار نامیده می شود. امروزه مسجد حجفه که میقات است بسیار عالی ساخته شده است. در این بخش اشاره به مسجد غدیر نشده چه رسد به واقعه غدیر خم. تصویر منطقه غدیر خم نشان می دهد که قسمتی سرسبز در وسط این برهوت است که بیابان یا بادیه است. (ص 109). به هر حال کتابی است ترکیبی از مطلب، نقشه های دستی و هوایی، عکسهای ماهواره‌ای که منطقه به منطقه طراحی شده و جلو رفته است. آخرین بخشها وادی عقیق و قبا است. در میان تصاویر هم سعی شده تا تصاویر قدیم و جدید کنار هم گذاشته شود. این را هم اضافه کنم که در حد اطلاعات بنده، نخستین بار، پژوهشگر ایرانی مرحوم محمد باقر نجفی تحقیق مفصلی را در باره طریق الهجره کار کرد که در مدینه شناسی وی آمده و الحق و الانصاف محققانه است. بعدها گفتند که سعودی ها اتوبان مکه ـ مدینه را تقریبا در مسیر هجرت ساخته‌اند و اکنون پس از سالها این تحقیق در این باره انتشار یافته است.
50 -
عکسهای تازه یاب از سفر حج از سال 1904 میلادی
حالا که هنوز در مکه و مدینه هستیم، یک اثر جالب دیگر را هم معرفی کنیم. در سال 1904 میلادی یک کارمند عالی رتبه وزارت العدل مصر با نام محمد افندی السعودی که البته هیچ ربطی به سعودی ها نداشت به حج اعزام شد. وی مرید سید جمال الدین اسد آبادی و شیخ محمد عبده بود. افندی در این سفر حج همراه ابراهیم رفعت پاشا امیر الحاج مصری به حج آمد. دوربین داشت و ضمن گرفتن عکسهای نفیس گزارشی هم از این سفر نوشت. اکنون آن گزارش به همراه تصاویر وی در کتابی با نام مصور فی الحج منتشر شده و اثری بسیار نفیس پدید آمده است. وی دو سفر آمده و در سفر دوم تجهیزات بهتری برای عکاسی آورد و آثار با ارزشی از خود برجای گذاشت. او می گوید که در این کار تحت تأثیر توصیه های شیخ محمد عبده بوده که از وی خواسته است تا اطلاعات تاریخی در باره حرمین را هم ضمیمه کار خویش سازد.
آنچه در این کتاب آمده بر اساس یادداشت های محمد افندی سعودی نوشته شده است. از این مطالب معلوم می شود که او قدم به قدم گزارش های دقیقی از وضعیت نوشته بوده است. با این حال مهم تصاویر قدیمی است که می‌تواند جنبه های مختلف حج را در این دوره نشان دهد.
برخی از این عکسها می تواند توصیفاتی که ما از کاروان حج داشته ایم کامل کند. این که چطور هزاران نفر به صورت یک کاروان بیابانها را طی می کردند، امری است که تصورش برای ما دشوار است. اما این عسکها به خوبی این وضعیت را نشان می دهد:
جالب است که اردات وی به شیخ محمد عبده بسیار زیاد بوده و در این کتاب تصویر بسیار زیبایی که خود سعودی از شیخ گرفته چاپ شده که عالی است.
یکی از نفیس ترین عکسها از ضریح حمزه سید الشهداء است، عکسی که تا بحال دیده نشده است. تصویر خود محمد سعودی هم در آن دیده می شود.
عکسی هم از بقیع که دست کم بنده تاکنون آن را ندیده بودم. در کل کتاب بسیار جالبی است و به خصوص در تاریخ عکاسی نسبت به حرمین، اثری بدیع است. این جدای از ارزش سفرنامه ای آن است که بسیار دقیق و جالب نوشته شده است.
عکس قبرستان حجون در مکه
عکس کاروان حج
عکس مزار حمزه سید الشهداء در احد:
عکس بقیع :
عکس محمد افندی سعودی در کنار شیخ محمد عبده
عکسی که محمد افندی خودش از شیخ محمد عبده (م 1905) برداشته است:
نظر شما