اصول فلسفه طب و سلامتی در احادیث

اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَ مِنْکَ السَّلَامُ وَ لَکَ السَّلَامُ وَ إِلَیْکَ یَعُودُ السَّلَام (1)  نگاه اسلام به سلامتی با توجه به آنکه مبدء سلامت را خود خداوند می داند و یکی از نامهای زیبایش ، سلام ، را میان آدمیان قرار داده تا با آن زندگی سالم را تجربه کنند ولباس زیبای سلامت(2) را بپوشند و تا انسان سالم با قلبی سلیم "دارالسلام " بسازد .
برای همین خدا چون طبیب می گردد(3) و بلکه بهترین طبیبان (نعم الطبیب ) طبیب الاولیاء(4) و طبیب القلوب(5) و امیدوارکننده ترین طبیبی (6) که مانند او نیست(7) و طبیب من لا طبیب له(8) است .
و عالم نیز طبیب دین است(9) کما اینکه به تعبیر ابن عذاری مراکشی در المغرب فی تاریخ المغرب طبیبان " فقیهان بدن" هستند و چه زیباست که طبیبان دین و فقیهان بدن که مصادیق العلم علمان علم الادیان وعلم الابدان(10) هستند یعنی فقیهان عالم وپرهیزکار و طبیبان بصیر و ثقه و مورد اعتمادی که درکنار فرمانروایان نیکوکردارمطاع می توانند درساخت جامعه سالم همت ورزند همانانی که فرموده اند اهل هیچ سرزمینی از آنها درامر دنیا وآخرت بی نیاز نیستند(11) .
چقدر زیباست که صحت پایه و اساس زندگی است تا آنجا که خیری در زندگی بدون آن متصورنیست(12) و یکی از دومعنی خیر(13) ( درامتحان الهی) دو نعمت ناشناخته و مورد ناسپاسی خداست(14) که بسیاری آدمیان فریفته آنند(15) صحت یکی از چهار معین انسان در عمل(16) و یکی از پنج گوارنده زندگی(17) و یکی از شش حالت جسم وروح(18) و یکی از هفت شرط جهاد(19) و یکی از هشت حوزه بارز قضا و قدر الهی(20) و یکی از 9 شرط وجوب فریضه عظیم حج(21) و یکی از شرایط دهگانه وجوب نماز پربرکت جمعه(22) است. از نظر اسلام صحت یک سرمایه است والبته صحت بدن و صحت قلب مراد است ودومی برتراست(23) و وچه زیباتر که زکات صحت کوشش برای اطاعت فرمان خداست(24) . و بازبرای همین فرموده اند که علمی مانند علم سلامت جویی نیست و البته سلامت قلب مهمتر است(25) .
اگر در دعای مشهور قرانی می گوییم رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ (بقره /201) مراد از حسنه دنیا چیست؟ صحت وعافیت(26) و اگر در دعا وارد شده است که "اللهم انی اسألک العفو والعافیة و المعافاة فی الدنیا والآخرة " مراد از عفو محوگناهان است و عافیت سلامتی از بیماری و بلایا یعنی صحت ومعافات دقیقا امری اجتماعی است یعنی نگهداشتن انسان از آزاردیگران ودرحق دیگران وبی نیازکردن همه ازهم که اساس روابط خصمانه بشری همین حس وابستگی دیگران و برتری جویی متعاقب این حس برای اثبات خویش است(27) . وبرای همین مداوای بیماران با صدقه میسر است تا سلامتی جسمی فردی(تندرستی) با سلامتی روحی (رواندرستی) بریدن از مال وپاک شدن از حب این شقیق روح به سلامتی جامعه (مردم درستی یا جامعه درستی) بویژه از بعد اقتصادی کمک رساند(28).

دایره واژگانی صحت وسلامت دراسلام
دایره واژگان مرتبط با صحت و سلامت بارمعنایی آن را نشان می دهد . دراسلام درکنارصحت وسلامت طهارت ونظافت یا تطهیر وتنظیف و تنزیه وتطییب و تجمیل مطرح است و اینهاست که برای انسان دوری از رجز(به ضم راء = چرک و پلیدی) و دنس (آلودگی به چرک)و رجس (پلشتی )و نجس (ناپاکی) و وسخ (چرک و شوخ) و شعث (به فتحه اول وکسره دوم ژولیدگی وآشفتگی ظاهر و مو) . آنچه ما سلامت درفارسی می نامیم ومعادل health است با آنچه بهداشت ترجمه کرده اند اما معادل hegiene یعنی نظافت درعربی است(29) . ابن سینا و مانند او رفع بیماری وحفظ صحت را قوام طب و غایت هر طبیبی است را از مباحث فلسفه می دانند(30) اما بانگاهی به احادیث و روایات پیرامون صحت و سلامتی درمی یابیم که در نگاه اسلام مطلب فراتر از اینهاست . صحت وسلامت دراسلام نه تنهاتندرستی که رواندرستی، خرد درستی ، مردم درستی ، جهان درستی را هم دربرمی گیرد.
دراسلام طهارت و نظافت هم جسم و روح و هم فرد و جامعه و هم دنیا و آخرت رادربرمی گیرد:



اینک به اختصار برخی از اصول فلسفه طب وسلامتی دنیایی در اسلام براساس احادیث مندرج در دانشنامه احادیث پزشکی(31) ومطالب این نوشتارتقدیم می گردد:
اصل نخست : درد و دارو(دواء)و درمان (شفاء) ازخداست یعنی صحت و سلامت و بیماری و درمان ازاوست. و پزشک کسی است که دارو/درمان به دست او فرستاده می شود(32) .
اصل دوم : برای هردردی دارو هست(33) .
اصل سوم :منشأ طب الهی است وآدم (ع) آن را ازخدا آموخته وخدا خود طبیب است (34) .
اصل چهارم :باید رجوع به طبیب / معالج کرد وشفاء بدون مداوا میسرنیست(35) .
اصل پنجم : دارو و درمان و استفاده از تعویذ برای سلامت جویی روانی رد قدرنمی کند خود بخشی از قدرالهی است(36) .
اصل ششم :پزشک باید خداترسی وخیرخواهی و جد و جهد درکارداشته باشد(37) .
اصل هفتم : تارک درمان مجروح شریک جارح است(38) .
اصل هشتم : طبیب بدون بیماری شناسی نباید درمان کند(39) .
اصل نهم : پزشکان بیسواد را امام/ نظام حکومتی باید ازکاربازدارد/به زندان افکند(40) .
اصل دهم : دخالت افراد غیرطبیب درامورطبی موجب ضمان است(41) این یعنی لزوم پیشگیری از دخالت افراد غیرمتخصص درامورپزشکی.
اصل یازدهم : معاینه و معالجه توسط همگن الزامی است مگر دراضطرار(42). این یعنی لزوم رعایت اصل انطباق درامرسلامت
اصل دوازدهم : درحرام دواء وشفاء نیست(43) و پیامبراعظم (صلی الله علیه و آله وسلم) ازدرمان با داروی ناپاک (الدواءالخبیث) منع فرمودند.
اصل سیزدهم : تا حدامکان از دارو باید پرهیزکرد وتا صحت برمرض غلبه دارد نباید درمان را شروع کرد چراکه گاه دارو موجب درد جدیدی و درد خود دارو یا درمان است(44) .
اصل چهاردهم : اساس حفظ سلامتی رعایت خورد وخوراک ودقت درتغذیه است واین توجه مایه بی نیازی ازطب(45) .
******************

پی نوشتها:

1)مستدرک‏ الوسائل ج5 ص81
2)غرر : لا لباس أجمل من السلامة شماره 11172
3) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله وسلم) یَا عِبَادَ اللَّهِ أَنْتُمْ کَالْمَرْضَى وَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ کَالطَّبِیبِ فَصَلَاحُ الْمَرْضَى فِیمَا یَعْلَمُهُ الطَّبِیبُ وَ یُدَبِّرُهُ بِهِ لَا فِیمَا یَشْتَهِیهِ الْمَرِیضُ وَ یَقْتَرِحُهُ أَلَا فَسَلِّمُوا لِلَّهِ أَمْرَهُ تَکُونُوا مِنَ الْفَائِزِین - بحار ج 4 ص 106
4) المقام‏ الأسنى ص 92
5) بحار ج91 ص 385
6)وَ انْفَعْنِی بِطِبِّکَ فَلَا طَبِیبَ أَرْجَى عِنْدِی مِنْکَ (بحار ج 92 ص 314)
7)وَ الْمَرِیضُ مَنْ لَیْسَ لَهُ مِثْلِی طَبِیبٌ - بحار ج13 ص 361
8)بحار ج 91 ص 391
9)عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ ع الدِّینَارُ دَاءُ الدِّینِ وَ الْعَالِمُ طَبِیبُ الدِّینِ ( بحار ج 14 ص 319) مقایسه شود با تعبیر غیرمعصوم : و قال بعضهم العالم طبیب الأمة و الدنیا الداء فإذا رأیت الطبیب یجر الداء إلى نفسه فاتهمه فی علمه و اعلم أنه الذی لا یوثق به فیما یقول (إرشادالقلوب ج 1 ص 16)
10) بحار ج1 ص 220
11) قال الصادق (علیه السلام) لَا یَسْتَغْنِی أَهْلُ کُلِّ بَلَدٍ عَنْ ثَلَاثَةٍ یَفْزَعُ إِلَیْهِ فِی أَمْرِ دُنْیَاهُمْ وَ آخِرَتِهِمْ فَإِنْ عَدِمُوا ذَلِکَ کَانُوا هَمَجاً فَقِیهٍ عَالِمٍ وَرَعٍ وَ أَمِیرٍ خَیِّرٍ مُطَاعٍ وَ طَبِیبٍ بَصِیرٍ ثِقَة - بحار ج 75 ص 235
12) یَا عَلِیُّ لَا خَیْرَ فِی الْقَوْلِ إِلَّا مَعَ الْفِعْلِ .....وَ لَا فِی الْحَیَاةِ إِلَّا مَعَ الصِّحَّةِ (من ‏لایحضره ‏الفقیه ج4 ص 368 )
13) فَقَالَ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ فَالْخَیْرُ الصِّحَّةُ وَ الْغِنَى وَ الشَّرُّ الْمَرَضُ وَ الْفَقْرُ ابْتِلَاءً وَ اخْتِبَاراً (مستدرک‏ الوسائل ج 2 ص 149)
14) و من ألفاظ رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) الموجزة: الصِّحَّةُ وَ الْفَرَاغُ نِعْمَتَانِ مَکْفُورَتَانِ (من‏ لایحضره ‏الفقیه ج 4 ص 381)
15) قَالَ النَّبِیُّ ( صلی الله علیه و آله وسلم)خَلَّتَانِ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ فِیهِمَا مَفْتُونٌ الصِّحَّةُ وَ الْفَرَاغُ ( الکافی ج8 ص 152)
16) قَالَ علی (علیه السلام) أَرْبَعُ خِصَالٍ تُعِینُ الْمَرْءَ عَلَى الْعَمَلِ الصِّحَّةُ وَ الْغِنَى وَ الْعِلْمُ وَ التَّوْفِیقُ (بحار ج 75 ص 79)
17) خَمْسٌ مَنْ لَمْ یَکُنَّ فِیهِ لَمْ یَتَهَنَّأِ الْعَیْشُ الصِّحَّةُ وَ الْأَمْنُ وَ الْغِنَى وَ الْقَنَاعَةُ وَ الْأَنِیسُ الْمُوَافِقُ (همان ج 1 ص 83)
18) قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ لِلْجِسْمِ سِتَّةَ أَحْوَالٍ الصِّحَّةَ وَ الْمَرَضَ وَ الْمَوْتَ وَ الْحَیَاةَ وَ النَّوْمَ وَ الْیَقَظَةَ وَ کَذَلِکَ الرُّوحُ فَحَیَاتُهَا عِلْمُهَا وَ مَوْتُهَا جَهْلُهَا وَ مَرَضُهَا شَکُّهَا وَ صِحَّتُهَا یَقِینُهَا وَ نَوْمُهَا غَفْلَتُهَا وَ یَقَظَتُهَا حِفْظُهَا (بحار ج58 ص 40)
19) فمن وجب علیه الجهاد فإنما یجب عند شروط سبعة و هی الذکورة و البلوغ و کمال العقل و الحریة و الصحة (فقه‏القرآن ج 1ص 334)
20) قَالَ الرِّضَا علیه السلام ثَمَانِیَةُ أَشْیَاءَ لَا تَکُونُ إِلَّا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ قَدَرِهِ النَّوْمُ وَ الْیَقَظَةُ وَ الْقُوَّةُ وَ الضَّعْفُ وَ الصِّحَّةُ وَ الْمَرَضُ وَ الْمَوْتُ وَ الْحَیَاةُ (بحار ج 5 ص 95)
21) فالمطلق حجة الإسلام و عمرته و یجبان فی العمر مرة باجتماع تسعة شروط و الرجل و المرأة فیها سواء و هی البلوغ و کمال العقل و الصحة و الحریة و وجود الزاد و الراحلة و تخلیة السرب من الموانع و إمکان المسیر و الرجوع إلى کفایة من المال أو الصنعة أو الحرفة ( الوسیله ص 155)
22) فالمخاطب لصلاة الجمعة من یحصل فیه شرائط عشرة الذکورة و البلوغ و کمال العقل و الحریة و الصحة من المرض و ارتفاع العمى و ارتفاع العرج و أن لا یکون شیخا لا حراک به و أن لا یکون مسافرا و یکون بینه و بین الموضع الذی یصلى فیه الجمعة فرسخان فما دونه‏ (فقه القرآن ج1 ص 133)
23) الصِّحَّةُ بِضَاعَةٌ وَ التَّوَانِی إِضَاعَةٌ أَلَا إِنَّ مِنَ النِّعَمِ سَعَةَ الْمَالِ وَ أَفْضَلُ مِنْ سَعَةِ الْمَالِ صِحَّةُ الْبَدَنِ وَ أَفْضَلُ مِنْ صِحَّةِ الْبَدَنِ تَقْوَى الْقَلْبِ ( بحار ج83 ص 118)
24) زکاة الصحة السعی فی طاعة الله ( غررالحکم روایت 3396 )
25) واعلم انه لا علم کطلب السلامة و لاسلامة کسلامة القلب (تحف العقول ص 286)
26) قَالَ النَّبِیُّ ( صلی الله علیه و آله وسلم)الْحَسَنَةُ فِی الدُّنْیَا الصِّحَّةُ وَ الْعَافِیَةُ وَ فِی الْآخِرَةِ الْمَغْفِرَةُ وَ الرَّحْمَةُ (بحار ج 78 ص 174) و عافیت هم خود پادشاهی پنهان است : وَ فِی حِکْمَةِ آلِ دَاوُدَ الْعَافِیَةُ الْمُلْکُ الْخَفِیُّ (بحار ج 78 ص 173) و بهترین چیزی است که بنده ازخدا می خواهد وَ قَالَ علی علیه السلام خَیْرُ مَا یَسْأَلُ اللَّهَ الْعَبْدُ الْعَافِیَةُ (بحار ج83 ص 118 )
27) قال الجزری فیه سلوا الله العفو و العافیة و المعافاة فالعفو محو الذنوب و العافیة السلامة من الأسقام و البلایا و هی الصحة ضد المرض و المعافاة أن یعافیک الله من الناس و یعافیهم منک أی یغنیک عنهم و یغنیهم عنک و یصرف أذاهم عنک و أذاک عنهم و قیل هو من العفو و هو أن یعفو عن الناس و یعفوا عنه.( بحارج 87 ص 240)
28) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلی الله علیه و آله وسلم) دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ (وسائل‏ الشیعة ج2 ص 433)
29) آئین تندرستی ، محمد مهدی اصفهانی ، تهران ، نشر تندیس ،1383 ، ص 19
30) رأیه (ابن سینا) فی أنّ إزالة المرض وحفظ الصحّة ـ وهما قوامُ الطبّ، وغایةُ کلّ طبیب ـ من مباحث الفلسفة به نقل از احمد بن مراد مقاله فی الطب الاسلامی که توسط اینجانب ترجمه شده و در فصلنامه طب سنتی ( نکاتی در باره تاریخ طب اسلامی ابراهیم بن مراد، به کوشش: محمدهادی موذن جامی فصلنامه طب سنتی اسلام و ایران، سال اول، شماره 1، فروردین 1389 ص 63 (اینجا)) به چاپ رسید.
31) محمد محمدی ری شهری ، ترجمه دکتر حسین صابری ، قم ، دارالحدیث ، 1383/1425
32) ری شهری ج1ص52 بنقل ازالطب النبوی ابن قیم ص 17
33) همو ج 1 ص 46-48
34) همو ج1 ص 34 ازبحار ج58 ص 275 حدیث 64)
35) همو ج1 ص 50 بنقل از بحار ج 81ص 211 حدیث 30) و خداوند حکمت خود را به توکل بندگان برخدا - ولو موسی (علیه السلام) باشد- ابطال نمی کند (همو ج 1ص 52 به نقل از المحجه البیضاء ج7 ص 432)
36) همو ج1 ص 50 بنقل ازبحارج62 ص77
37) بحارج62 ص74 ح33
38) الکافی ج8 ص 545 و قانون متبحرین یعنی این
39) الاصابه ج3 ص 289؛ ری شهری1/68
40) به هر دومعنی حبس توجه شود. (من لایحضر،ج3 ص31 ح3266) این یعنی تامین امنیت سلامت مردم ازطریق نظارت مستمربرامورپزشکی
41) همو ج1 ص68؛ البته ی لزوم پیشگیری از دخالت افراد غیرمتخصص درامورپزشکی (تعبیر من تطبب و لم یعلََم منه طب قبل ذلک یا ولم یکن بالطب معروفا به نظر بنده نشان می دهد که ضمان براطباء نیست والبته اخذ برائت لازم است - همو ج1ص 70)
42) همو ص76 و78 نیز بحار ج82 ص 12 ح9
43) همو ص 82 ونیز: (قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام  نَهَى رَسُولُ اللَّهِ عَنِ الدَّوَاءِ الْخَبِیثِ أَنْ یُتَدَاوَى بِهِ - بحار ج 59 ص 87 )
44) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ مَنْ ظَهَرَتْ صِحَّتُهُ عَلَى سُقْمِهِ فَشَرِبَ الدَّوَاءَ فَقَدْ أَعَانَ عَلَى نَفْسِهِ - بحار ج 59 ص 65 نیز: غررالحکم
11180- رب داء انقلب دواء 11181- ربما کان الداء شفاء 11182- ربما کان الدواء داء
دراین مورد بخصوص باید به زکام توجه کرد که امان ازجذام خوانده شده و در روزگارما افراد سریعا دنبال درمان سرماخوردگی ساده ای هستند که تحمل آن و کمی استراحت ورعایت نکات بهداشتی بهترازهرچیز دیگر است : 1) رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ ( صلی الله علیه و آله وسلم) أَنَّهُ قَالَ الزُّکَامُ جُنْدٌ مِنْ جُنُودِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَبْعَثُهُ عَلَى الدَّاءِ فَیُنْزِلُهُ إِنْزَالًا ؛ 2) عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله وسلم ) قَالَ لَا تَکْرَهُوا أَرْبَعَةً فَإِنَّهَا لِأَرْبَعَةٍ الزُّکَامَ فَإِنَّهُ أَمَانٌ مِنَ الْجُذَامِ وَ لَا تَکْرَهُوا الدَّمَامِیلَ فَإِنَّهَا أَمَانٌ مِنَ الْبَرَصِ وَ لَا تَکْرَهُوا الرَّمَدَ فَإِنَّهُ أَمَانٌ مِنَ الْعَمَى وَ لَا تَکْرَهُوا السُّعَالَ فَإِنَّهُ أَمَانٌ مِنَ الْفَالِجِ ؛ 3) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ شَکَوْتُ إِلَیْهِ الزُّکَامَ فَقَالَ صُنْعٌ مِنْ صُنْعِ اللَّهِ وَ جُنْدٌ مِنْ جُنْدِ اللَّهِ بَعَثَهُ اللَّهُ إِلَى عِلَّةٍ فِی بَدَنِکَ لِیَقْلَعَهَا فَإِذَا قَلَعَهَا فَعَلَیْکَ بِوَزْنِ دَانِقِ شُونِیزٍ وَ نِصْفِ دَانِقِ کُنْدُسٍ یُدَقُّ وَ یُنْفَخُ فِی الْأَنْفِ فَإِنَّهُ یَذْهَبُ بِالزُّکَامِ وَ إِنْ أَمْکَنَکَ أَنْ لَا تُعَالِجَهُ بِشَیْ‏ءٍ فَافْعَلْ فَإِنَّ فِیهِ مَنَافِعَ کَثِیرَةً - بحارج 59 ص137 ) الْقُطْبُ الرَّاوَنْدِیُّ فِی دَعَوَاتِهِ، وَ رُوِیَ اجْتَنِبِ الدَّاءَ مَا لَزِمَتْکَ الصِّحَّةُ فَإِذَا حَسَسْتَ بِحَرَکَةِ الدَّاءِ فَأَحْزِمْهُ بِمَا یَرْدَعُهُ قَبْلَ اسْتِعْجَالِهِ (مستدرک ‏الوسائل ج2ص71 ) برخی نسبت به این موضوع اعتراض دارند که اگر بیماران سریعا به پزشک مراجعه نکند دچارمشکل می شود. حتی کسی می گفت اگر کسی خونریزی کند یا دستش بشکند هم باید منتظربماند؟ من به او گفتم : خیر، مراد حدیث بیماریهایی ساده ای چون سرماخوردگی ست که ماور بدن برای کسب اطمینان از آمدگی دربرابرحمله بیماری است نه بیماریهای وخیم وحاد
45) دوست عزیزم آقای جمشید خدا دادی مبتکر طب قرآنی نکات مهمی دراین باره یافته اند و مطرح کرده اند . قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِلْحَسَنِ أَ لَا أُعَلِّمُکَ أَرْبَعَ خِصَالٍ تَسْتَغْنِی بِهَا عَنِ الطِّبِّ قَالَ بَلَى قَالَ لَا تَجْلِسْ عَلَى الطَّعَامِ إِلَّا وَ أَنْتَ جَائِعٌ وَ لَا تَقُمْ عَنِ الطَّعَامِ إِلَّا وَ أَنْتَ تَشْتَهِیهِ وَ جَوِّدِ الْمَضْغَ وَ إِذَا نِمْتَ فَاعْرِضْ نَفْسَکَ عَلَى الْخَلَاءِ فَإِذَا اسْتَعْمَلْتَ هَذَا اسْتَغْنَیْتَ عَنِ الطِّبِّ وَ قَالَ إِنَّ فِی الْقُرْآنِ لَآیَةً تَجْمَعُ الطِّبَّ کُلَّهُ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا - بحار ج59 ص 267 ) چرا؟ چون معده خانه دردهاست ( وَ قَالَ : الْمَعِدَةُ بَیْتُ کُلِّ دَاءٍ وَ الْحِمْیَةُ رَأْسُ کُلِّ دَوَاءٍ وَ أَعْطِ کُلَّ نَفْسٍ مَا عَوَّدَتْهَا - بحار ج 59 ص 290 نیز وَ أَعْلَمُ أَنَّ الْمَعِدَةَ بَیْتُ الدَّاءِ وَ أَنَّ الْحِمْیَةَ هِیَ الدَّوَاءُ وَ أُعَوِّدُ الْبَدَنَ مَا اعْتَادَ فَقَالَ الْهِنْدِیُّ وَ هَلِ الطِّبُّ إِلَّا هَذَا( بحار ج 58 ص307) وَ رُوِیَ لَا تَأْکُلْ مَا قَدْ عَرَفْتَ مَضَرَّتَهُ وَ لَا تُؤْثِرْ هَوَاکَ عَلَى رَاحَةِ بَدَنِکَ وَ الْحِمْیَةُ هُوَ الِاقْتِصَادُ فِی کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ أَکْمَلُ الطِّبِّ الْأَزْمُ وَ هُوَ ضَمُّ الشَّفَتَیْنِ وَ الرِّفْقُ بِالْیَدَیْنِ وَ الدَّاءُ الدَّوِیُّ إِدْخَالُ الطَّعَامِ عَلَى الطَّعَامِ وَ اجْتَنِبِ الدَّوَاءَ مَا لَزِمَتْکَ الصِّحَّةُ فَإِذَا أَحْسَسْتَ بِحَرَکَةِ الدَّاءِ فَاحْسِمْهُ بِمَا یَرْدَعُهُ قَبْلَ اسْتِعْجَالِهِ - مستدرک‏ الوسائل ج16 ص 453) ) ویکی از اسرار فلینظرالانسان الی طعامه ( عبس/24 ) همین است چراکه با میانه روی درخوردن بدن سالم و راست ودرست خواهدشد ( َ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لَوِ اقْتَصَدَ النَّاسُ فِی المَطْعَمِ لَاسْتَقَامَتْ أَبْدَانُهُمْ بحار 59 ص 266)