64. چاپ مرآت الزمان سبط بن جوزی در 23 جلد برای اولین بار
تاریخنگاری های سالشمار مفصل در میان منابع تاریخنگاری اسلامی نسبتا فراوان است. شاید کهن ترین آنها که برجای مانده تاریخ طبری باشد که نویسنده اش 310 درگذشته است. آن کتاب البته به معنای دقیقش تاریخ است. بعدها کتاب المنتظم ابن جوزی و کامل ابن اثیر و آنگاه البدایة و النهایه ابن کثیر و آثار دیگر نوشته شد که تاریخی ـ رجالی است.
در میان این ها، آثار دیگری هم بوده که یا از بین رفته یا تاکنون به صورت خطی مانده و به چاپ نرسیده است.
یکی از این آثار کتاب مرآت الزمان سبط بن جوزی (581 ـ 654) است که ما بیشتر او را به خاطر کتاب تذکرة الخواص وی می‌شناسیم که یک دوره تاریخ امامان است. این شگفت است که نواده ابن جوزی کتاب تذکرة الخواص را نوشته اما چنان که گفته اند، او تقریبا موضعی میانه شیعه وسنی داشته است. در این باره داستانهایی هم نقل می کنند. به ره حال، آن کتاب هم در سالهای اخیر یک چاپ دو جلدی داشت که امیدوارم تصحیح خوبی باشد.
اما حالا این مرآت الزمان فی تواریخ که یک کتاب مفصل دوره ای و در کنار آثار دیگر و مشابه، یک منبع بسیار مهم تاریخی است، منتشر شده است. قبل از این فقط جزء اول آن توسط احسان عباس در سال 1985 و سالها قبل از آن جزء آخرش در حیدرآباد هند (بسال 1952) چاپ شده بود. اما اکنون در 23 جلد چاپ شده که البته جلد 23 فهارس عمومی کتاب است.
تا آنجا که می دانم همزمان دو چاپ توسط دو مصحح و ناشر عرضه شده است. امسال که عمره مشرف بودم، چاپی از آن را برای کتابخانه تاریخ از مکه خریداری کردم. امیدوارم هرچه زودتر متن کامل آن در مجموعه های نور قرار گیرد تا بتوان از محتوای آن بهتر استفاده کرد. کتاب توسط نفر به نام های محمد برکات، کامل الخراط و عمار یحاوی تصحیح شده است.
مقدمه مصحح آن در رمضان 1433 در دمشق نوشته شده که فکر کنم اول جنگهای داخلی سوریه بود. پس از آن از ص 15 شرح حال مؤلف را آورده است. سبط یعنی نواده دختری و این شخص که اسم کاملش شمس الدین ابوالمظفر یوسف بن امیر حسام الدین قزاوغلی بن عبدالله ترکی عونی هبیری بغدادی دمشقی حنبلی [ثم] حنفی است، مادرش رابعه دختر ابوالفرج بن الجوزی بوده است. نوشته که پس از درگذشت جدش، به دمشق رفت و آنجا مشغول کارهای دینی و علمی شد.
از صفحه 26 تألیفات او را برشمرده که در علوم مختلف حدیث است. پنجمین مورد همان تذکرة الخواص است که از چاپ تهران و بیروت آن یاد شده است. جمعا 21 تألیف برای وی برشمرده شده است. پس از آن از نسخه های مرآت الزمان یاد شده است. ولی متاسفانه از تاریخنگاری مؤلف در این کتاب هیچ صحبتی به میان نیامده است.
در کتاب، پس از مقدمه و نمونه تصاویر نسخه های کتاب آغاز شده و نخستین فصل «فی معرفة التاریخ» است و خود این جای شکرش باقی است که مؤلف از اینجا بحث را شروع کرده است هرچند کوتاه یعنی از صفحه 9 تا 14. پس از آن در باره ابتدا و انتهای عالم، تعریف زمان، خلق زمین، ذکر اقالیم، ذکر بلدان، جبال و هضاب و بدین ترتیب یک کتاب جغرافیای خوب دیگر هم به مجموعه های جغرافیایی ما افزوده شده است. جزائر، چشمه‌ها و رودهاو..
بعد از آن داستان خلقت آسمان و زمین، جن و شیاطین، ملائکه، تا برسد به داستان آدم و بقیه انبیاء، همان طور که بقیه تواریخ عمومی دارند و عمده اش از قرآن و حدیث و تورات و بقیه تواریخ است. جلد یکم که بالغ بر پانصد صفحه است به داستان حضرت یوسف تمام شده است.
جلد دوم تا اواسط کتاب تاریخ انبیاء تا حضرت عیسی و پس از آن تاریخ جهان مانند چین، یونان، ایران و.... در ادامه به عرب و انساب عرب رسیده و این مدخل ورود به تاریخ اسلام است.
مجلدات بعدی به این ترتیب است:
جلد 3 از قصی بن کلاب تا سال ششم هجرت
جلد 4 تا پایان سیره نبوی و کلیاتی در باره صحابه.
جلد 5 و 6 دوره خلفای نخست تا پایان زندگی امیر المؤمنین علیه السلام و ویژگی های آن حضرت.
جلد 7 تا 11 دوره اموی
جلد 12 تا 20 دوره عباسی
جلد 21 و 22 در باره عصر مملوکی
چند نکته
الف: توجه داریم که وی سالها پیش از سقوط عباسیان در سال 656 بغداد را ترک کرده و به دمشق رفته است. بنابرین سالهای پایانی را در آنجا بوده و لذا دو جلد اخیر یعنی وفیات و برخی رویدادهای سالهای 554 - 654 (یعنی آخرین سال حیاتش که همچنان می نوشته) را در دمشق و در محدوده حکومت مملوکی ها که تازه شروع شده بوده، نگاشته است. البته خود وی دو سال پیش از سقوط بغداد درگذشته است.
ب: نکته دیگر این است که عمده محتوای کتاب در باره بخش اعظم کتاب، شرح حال است. این روشی است که نوع این کتابها از آن پیروی می کنند. در این کتاب نیز چنین است و بنابرین این اثر را همزمان باید اثری تاریخی ـ تراجمی نامید. در واقع، اول هر سال، گزارشی از وقایع داده شده و سپس وفیات یا شخصیت هایی که در آن سال درگذشته‌اند، شناسانده می‌شوند.
ج: نویسنده، منابع خود را تقریبا در سراسر کتاب گوشزد کرده و از این جهت می توان یک بررسی مفصل در باره مآخذ آن انجام داد. در بخش های اخیر، روایات شفاهی در آن دیده شده و تعابیری مانند «حکی لی» برای من این جور روایت و حکایت شد دیده می شود. وی در باره برخی از عالمان دوست هم سخن گفته و ضمن شرح حالشان از دیداری که داشته یاد کرده است.
حاصل آن که ین کتاب دریایی از اطلاعات تاریخ اسلامی از عصر شکوهمند اسلامی از ابتدا تا قرن هفتم است و بنابرین هرچه زودتر باید در دسترس محققان و پژوهشگران قرار گیرد.
65. چند سند با ارزش
این روزها دوست بسیار بسیار عزیزی تعدادی از برگ های با ارزش را که سندهای با ارزشی بودند به کتابخانه تاریخ اهدا کرد. ایشان فرمودند که راضی نیستند نامشان برده شود. در هر حال سپاسگزارم.
در اینجا سه نمونه از این اسناد را که هم تاریخ است و هم تفریح، تقدیم خوانندگان می‌کنم.
الف: حکم نایب الحکومه ای لرستان که مربوط به سال 1303 شمسی است. فقط اشکالش این است که مبلغ حقوق حاکم را که به قران هم بوده معین نکرده‌اند. شاید گذاشته اند خودش بنویسد!!
ب: برگ فاتحه ای است به مناسبت چهلمین روز درگذشت آیت الله بروجردی که در فروردین سال 1340 درگذشت.
ج: نمونه برگ رأی قانون اساسی جمهوری اسلامی است که مربوط به سال 1358 / 1400 است.
نظر شما