این حقوقدان، مرگ شهروندان و صدمات وارده به حيات و سلامت آنها ناشی از آب و هوای آلوده را از مصادیق قتل شبه عمد یا مبتنی برخطای محض به موجب قانون برشمرده که مستوجب مسئوليت بوده و برضرورت مدیریت بحران آب و هوای آلوده تهران و حفظ محيط زیست و حقوق محيط زیست و حقوق شهروندی ناشی از آن نسبت به مردم و شهروندان تاکيد داشته است. وی در این نوشتار٬ به تجزیه و تحليل اجمالی مبانی مسئوليت قانونی رئيس جمهور و دولت در قتل شبه عمد یا خطای محض شهروندان در اثر آب آلوده تهران به مانند هوای ناپاک تهران و کلان شهرها پرداخته و بر حق مردم در شکایت از دولت و وزارت بهداشت و محیط زیست و نيز تعقيب حقوق قانونی خویش و نيز مطالبه خسارات قانونی حاصل از صدمات زیست محيطی به جسم و جان و سلامت عمومی خویش و جامعه و وظایف قانونی دادستان تهران در این باره، تاکيد داشته است...
آب سالم و گوارای تهران، از رویا تا واقعیت!
دیر زمانی بود که هر کس آب تهران را می نوشید، در تهران ماندگار می گردید و به اصطلاح، گفته می شد؛ " آب تهران را خورده است". این بیان عرفی، نشان از گوارا و سالم بودن آب تهران داشت که در بین مردم و در روابط روزانه آنها بسیار شنیده می شد، لکن با گذشت زمان و آلودگی های فزایندۀ این کلان شهر، تخریب مستمر محیط زیست و گونه های زیست محیطی آن و وضعیت تاسف بار آب سدهای کشور و منطقه، دیگر این عبارت از کسی شنیده نمی شود و برعکس،گوش های مردم و شهروندان به " هشدارهای مکرر مسئولان نسبت به بحران آب و کم آبی و قطع آب، خالی بودن پشت سدها و جیره بندی آن و..." عادت کرده و در زندگی روزمرۀ آنها بعنوان میهمان ناخوانده ای وارد شده است.! دیگر، خبری از آن " آب گوارای تهران" نیست و گویا،کمتر دغدغه هم نسبت به آن، در عمل هست.! کم آبی و بی آبی و تامین آب مورد نیاز تهران بزرگ، گویا در اولویت هست و نوشیدن و نوشاندن آب گوارا و سالم، ظاهراً، به آن حکایتِ گشتن بدنبال آدم در روز روشن با چراغ شده است!
اخبار نگران کننده وضعیت بهداشت و سلامت شهروندان :
اخبار نگران کننده درباره وضعیت آلودگی های متعدد زیست محیطی، بهداشت و سلامت و امنیت انسانی و نیز مواد غذائی و مورد مصرف مردم(محصولات غیرارگانیک، مواد لبنی و استفاده از روغن پالم در آنها، وضعیت سوخت مصرفی، داروهای وارداتی چینی، تخریب فزایندۀ محیط زیست، آلودگی مستمر و گسترده هوای تهران، گسترش فزایندۀ انواع سرطان ها و بیمارهای عفونی، ریوی ، پوستی و... مرگ و میرها و بیمارهای روزافزون ناشی از وضعیت موصوف،) و اخیراً، نیز " آلوده بودن آب شرب تهران" در برخی از مناطق آن، به لحاظ " وجود نیترات در منابع زیرزمینی تهران و نبود سیستم کامل فاضلاب شهری در همه مناطق"، بسیار تاسف بار و قابل تامل است.!
در همین ارتباط،مدیر کل محیط زیست تهران با تائید " قطعی بودن وجود نیترات در منابع زیر زمینی تهران و بالا بودن آن در آبهای زیر زمینی پایتخت، بر ضرورت تفکیک آب شرب از آب غیر شرب به مانند تمام کشورهای دنیا برای افزایش سلامت آب" تاکید داشته است. وی ضمن اشاره به "بالاتر بودن میزان نیترات آب تهران نسبت به استاندارد آن"، " از اطلاع دستگاههای مختلف" و آگاهی آنها نسبت به وضعیت آلوده آب تهران پرده برداشت و با اشاره به مسئولیت وزارت بهداشت بعنوان " متولی بحث سلامت آب" به جهت گیری وزیر بهداشت، مبنی بر " آلوده نبودن آب شرب تهران" در تعارضی نسبت به گفته های خویش اشاره داشت و با وجود تعارض و تناقض گفته های این دو مقام ارشد دولتی تاکید کرد ؛ " به هر حال آب های زیر زمینی تهران، به علت اینکه سیستم تصفیه فاضلاب و اگو در پایتخت کامل نیست، حتماً در برخی مناطق آلوده است..." و بر افزایش آلودگی آب تهران ناشی از کم شدن آب پشت سدها نیز اشاره نمود و از پاسخ به ظرفیت و امکان تصفیه خانه ها در زدودن و تصفیه آلاینده های موجود در آب سدها و شرب تهران، استنکاف کرده و آنرا، در زمرۀ وظایف وزارت بهداشت نامید ".!
این مدیر کل دولت یازدهم ضمن تجدید فرافکنی مسئولیت قانونی خویش، با اشاره به اینکه، نیترات موجود در آب های زیر زمینی در برخی مناطق تهران نیز قطعاً، وارد سیستم تصفیه می شود، اظهار داشت: " در خصوص اینکه، تصفیه خانه ها قادر است میزان نیترات را در آب شرب کاهش دهند یا نه؟، محیط زیست نباید نظر دهد، بلکه وظیفه وزارت بهداشت است".(http://www.khabaronline.ir/detail/389292/society/2307 ).
محیط زیست و امنیت انسانی و حقوق شهروندی :
"امنیت انسانی"؛ از واژگان وارده بر ادبیات حقوق بین الملل و اسناد بین المللی سازمان ملل بوده که در سالهای اخیر، مورد استفاده متعدد این سازمان، نهادهای کمک رسان به توسعۀ ملی و سازمانهای غیردولتی و بین المللی قرار گرفته است. برنامه توسعۀ سازمان ملل(UNDP) بر لزوم تغییر نگرش، مبنی بر تاکید انحصاری از امنیت ملی به " امنیت مردم/ مردمی" اشاره داشته و بر ضرورت حرکت آن از طریق توسعه انسانی به " امنیت غذا، کار و محیط زیست" توجه دارد. امروزه، احساس ناامنی، بیشتر از زندگی روزمره ناشی می شود تا از وقایع نابه بهنگام جهانی. امنیت شغلی و خانوادگی، امنیت درآمد، بهداشت و سلامت، امنیت محیط زیست ، امنیت در برابر هر نوع خشونت و جنایت( فقر و افراطی گری) و مانند آنها، از نگرانی های جدی و در حال بروز برای امنیت انسان در جهان و ایران، به شمار می رود.. وضعیت نگران کنندۀ ایران، به شرح آتی؛ خود مزید بر علت بوده و موجب تعدیل و کاهش روزافزونِ امنیت انسانی شهروندان در ابعاد گوناگون آن می شود.( http://www.khabaronline.ir/(X(1)S(xkiss3ly33zuhidzqiw5u4tw))/detail/377909/weblog/zamanidarmazari)
هزاران نفر در روز در تهران و کلان شهرها٬ قربانی ناکارآمدی مدیریت محيط زیست و مدیریت شهری و مدیریت حفظ حقوق محيط زیست و حقوق شهروندی در کشور شده که به جهت فقدان طرح و برنامه جدی و موثر و همسو با استانداردهای بین المللی مربوطه برای مهار «بحران آب و هوای ناسالم تهران و کلان شهرها» و غيرکارآمد بودِن اقدامات غيرکارشناسی٬ زودگذر و کوتاه مدت مطروحه سلامت و حيات روزمره آنها دچار آسيب های جدی و غيرقابل جبران شده و هيچ مقام و مسئولی در جهت پاسخگویی صادقانه و مسئولانه به مردم و شهروندان، در این رابطه و جبران خسارات مادی و معنوی به آنها٬ برخلاف شرع و قانون نيست و فرافکنی های متعارف مسئولین و مدیران دولتی و شهری، ارمغان مطالبات قانونی شهروندان در این باره هست.!!
آسمان خاکستری و سياه٬ هوای آلوده و ناپاک٬ حيات ناسالم و دردناک٬ تعرض به سلامت و بهداشت عمومی مردم و شهروندان٬صدمات وارده به جسم و جان و روح و روان آنان٬ تحميل ميلياردها تومان خسارت روزانه به اقتصاد و معيشت مردم و دولت و نيز قتل شبه عمد و تدریجی و عمومی مردم در این هوای سياه فام و آب آلودۀ نسبی تهران و مسئوليت ناپذیری دولت و مسئولان در این رابطه؛ دستاورد عدم شناخت محيط زیست و بی توجهی به نقش و اهميت آن از سوی مسئولان و کم اهمیت بودنِ حقوق محیط زیست و شهروندان، در عمل بوده که قصه دیرینه و تکراری است که ریشه در تاریخ دهه های اخير داشته است.!
گزارشات رسمی منتشره به مانند مشاهدات روزانه مردم؛ حکایت از غلبه آب و هوای ناسالم و وضعيت مستمر و مکرر هشدار و بحران در هوای تهران در طول سال٬ مرگ و مير روزانه و مستمر بسياری از شهروندان و سکته ها و مسموميت های گسترده ناشی از هوای آلوده این شهر و دیگرشهرها دارد و گویا،کسی نيز نسبت به سرنوشت و سلامت جسم و جان مردم پاسخگو نيست؟ به راستی٬ علل وضعيت مزبور و بحران آب و هوای ناسالم تهران و کلان شهرها چيست؟ حقوق مردم و شهروندان در این رابطه چيست؟ مسئوليت رئيس جمهور٬ دولت و مدیریت شهری در مدیریت بحران مزبور چگونه بوده و تعرض به حيات و سلامت عمومی مردم از سوی دولت از حيث حقوقی چگونه قابل تعقیب است؟
"حق تولد سالم و مناسب٬ حق زندگی و حيات٬ حق برخورداری از بالاترین استانداردهای زندگی٬ بهداشتی و درمانی و سلامت عمومی٬منع هرگونه استثمار نسبت به سلامت و حقوق کودکان٬ مردم و شهروندان٬ حق برخورداری از امنیت انسانی و..." آموزش و فرهنگسازی در این باره و نيز وظایف متعدد دولتها در این ارتباط و لزوم جبران کليه خسارات مادی و معنوی وارده به محيط زیست و سلامت مردم و شهروندان و وظایف قانونی دادستان در تعقیب حقوق قانونی شهروندان و ورود به هنگام در این موارد٬ از اصول شناخته شده مربوط به حقوق کودک٬ حقوق بشر و حقوق شهروندی٬ حسب مورد است که کارکرد دولتهای قبلی و فعلی در این باره، اساساً رضایت بخش یا قابل دفاع نخواهد بود.
علاوه بر این٬ منع اضرار به غير و اِعمال اصل ۴۰ قانون اساسی٬ به لحاظ ممنوعيت اعمال افراد برای اضرار به غير یا تجاوز به منافع عمومی تضمين سياستهای اقتصادی و مالی مقرر در فصل چهارم قانون اساسی تکليف و تضمين به حفاظت از محيط زیست و جلوگيری از فعاليتهای اقتصادی و غيراقتصادی مولد آلودگی های محيط زیستی و تخریب آن طبق اصل ۵۰ آن قانون و نيز تامين و تضمين سلامت و بهداشت عمومی مردم و تامين حقوق همه جانبه مردم و پاسداری از حقوق اساسی مردم و ملت٬ وفق اصول۱۱۳ و ۱۲۱قانون مزبور٬ از زمره تکاليف رئيس جمهور و دولت برابر این قانون و قوانين مرتبط برشمرده شده است.
مسئوليت رئيس جمهور و دولت در آب و هوای آلوده نسبت به شهروندان و مردم :
وضعيت تاسف بار آب و هوای آلوده تهران و کلان شهرها و مدیریت شهری و دولتی حاکم برآن٬ نشان از عدم کارایی و ناکارآمدی مدیریت دولتی و شهری،محيط زیست و حفظ حقوق محيط زیست و حقوق شهروندی تهران و دیگر کلان شهرهای کشور دارد.شهردار و شورای شهر تهران و کلان شهر آن٬ رئيس جمهور و دولت و بخشهای تابعه به مانند نهادهای قانونگذاری و قضایی کشور دراین خصوص از مسئوليت حقوقی و قانونی برابر قواعد مربوط به مسئولیت و الزامات قانونی مقرر در قانون اساسی و قوانین موضوعه مرتبط، حسب مورد برخوردارند که مستلزم بررسی جداگانه ای است(http://www.ettelaat.com/etiran/2014/01/12/%D9%82%D8%AA%D9%84-%D8%B4%D8%A8%D9%87-%D8%B9%D9%85%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D9%87%D9%88%D8%A7%D9%8A-%D8%A2%D9%84%D9%88%D8%AF%D9%87-%D9%88-%D9%85%D8%B3%D8%A6%D9%88%D9%84%D9%8A%D8%AA-%D8%B1%D8%A6%D9%8A%D8%B3/ ).
علاوه براین، طبق ماده ۲۸۹ قانون مجازات اسلامی٬ جنایت بر نفس٬ عضو و منفعت٬ سه قسم عمدی٬ شبه عمدی و خطای محض است. در فرض خوشبينانه٬ اگر بپذیریم که هيچ عمدی از سوی دولت و مسئولان مدیریت شهری و کشوری نسبت به وضعيت تاسف بار محيط زیست کشور و به خصوص٬ آب و هوای ناسالم و آلوده تهران و کلان شهرها و ورود صدمات متعدد به جسم و جان و حيات و منافع آنها و محيط زیست شهری و کشوری وجود ندارد٬ چگونه می توان نسبت به تقصير یا سهو عمل و اقدام حاصل از ضعف٬ عدم کارایی و سوء مدیریت دولتی و شهری آنها در این ارتباط بی تفاوت بود؟.
عملکرد سهوی مسئولان٬ دولت٬وزارت بهداشت،رئيس جمهور٬ شهردار و شورای شهر تهران و شهرهای مشابه نسبت به حقوق سلامت و بهداشت عمومی مردم و شهروندان و نیز مرگ و مير و ورود صدمات متعدد به قلب،ریه،پوست، نازائی و نقض حقوق شهروندی مردم در حوزه سلامت و بهداشت عمومی مردم٬ می تواند از مصادیق ماده ۲۹۱ قانون مجازات اسلامی محسوب شده و مستوجب مجازات قانونی مقرر باشد. برابر بند پ این ماده٬ هرگاه جنایت به سبب تقصير احتمالی مرتکب(مسئولان مدیریت دولتی و شهری و محيط زیست کشور در ایفای وظایف قانونی آنها نسبت به حفظ محيط زیست و سلامت عمومی مردم و شهروندان) واقع شود٬ مشروط بر اینکه جنایت واقع شده٬ مشمول تعریف جنایت عمدی نباشد٬ به تجویز صدر همان ماده(۲۹۱) جنایت(قتل) شبه عمد محسوب می گردد. حتی٬ در فرض بسيار خوش بينانه؛ وفق بند پ ماده ۲۹۲ همان قانون؛ جنایتی که در آن مرتکب، نه قصد جنایت برَمجنٌّی عليه را داشته باشد و نه قصد ایراد فعِل واقع شده بر او را٬ از زمره جنایت(قتل) خطای محض محسوب می شود.
بنابراین٬ چه در فرض قتل شبه عمد و چه در فرض قتل مبتنی بر خطای محض٬ مرگ روزافزون شهروندان در هر هفته و ماه در تهران و کلان شهرها٬ به همراه صدمات وارده به جسم و منافع آن٬ جرم بوده و از مصادیق قتل شبه عمد یا خطای محض و مستوجب مسئوليت قانونی مرتکبین احتمالی آنها است و به تجویز مواد مزبور٬ مقررات مندرج در بخش سوم این قانون( قصاص)٬ تکليف مقرر در ۶۸۹ آن قانون و نيز ماده۱ قانون مسئوليت مدنی و دیگر عمومات حقوقی و قانونی٬ مستلزم تعقيب قانونی آنها و جبران کليه خسارات وارده نسبت به حيات و سلامت عمومی مردم است.
نتيجه:
مرگ رو به تزاید مردم و شهروندان در تهران و کلان شهرها و آسيب های وارده به سلامت و جسم و روان آنها در اثر آلودگی احتمالی آب و هوای تهران و آن شهرها که ناشی از تخریب محيط زیست و کم توجهی یا بی توجهی غيرمسئولانه بدان و ضعف و ناکارآمدی مدیریت دولتی، بهداشت و درمان، مدیریت شهری و محيط زیست تهران و کلان شهرها در حفظ محيط زیست و حفظ حقوق محيط زیست و نيز نقض آشکار و بلاوجه حقوق شهروندی و اساسی آنها در حوزه بهداشت و سلامت فردی و عمومی آنان است؛ از مصادیق «قتل شبه عمد یا قتل مبتنی برخطای محض»٬ از حيث حقوقی و قانونی می تواند به شمار رفته و مسئولان مزبور٬ شهردار و شورای شهر تهران٬ رئيس جمهور و دولت و دوائر دولتی ذیربط، بویژه بهداشت و محیط زیست نسبت به مراتب موصوف از حيث حقوقی و قانونی مسئول بوده و باید به افکار عمومی و رسانه ها پاسخگو باشند و در مقام جبران کليه خسارات مادی و معنوی وارده به یکایک مردم و شهروندان برآیند.
مردم و شهروندان نيز می توانند با تعقيب حقوق قانونی خویش و مطالبه خسارت از دولت و مدیران شهری و دولتی یاد شده٬ در مقام استيفای حقوق قانونی خویش برآیند و حق شکایت و تعقيب قانونی مراتب و مطالبه کليه خسارات وارده٬ برای تمامی شهروندان تهرانی و غيرتهرانی دراین رابطه٬ محفوظ است و نقش قانونی دادستان کل کشور و تهران در این باره مورد تاکید و اهمیت است٬ تا بلکه از این پس٬ دولت و مدیران ذیربط٬ ضمن شفاف سازِی علل اصلی آلودگی آب و هوای تهران به جهت توليد و مصرف خودروهای بی کيفيت و فاقد استانداردهای بین المللی لازم و توليد و مصرف سوخت های آلاینده محيط زیست و مخرّب سلامت عمومی شهروندان و جهات اصلی موجباتِ تخریب محيط زیست شهر و کشور و مانند آنها و آلوده بودن آب تهران در برخی از مناطق، بنا به اظهار صریح مدیر محیط زیست استان تهران، به شرح یاد شده٬ در مقام بحران مدیریت محيط زیست و آلودگی هوای تهران و کلان شهرها برآمده و اینگونه نسبت به حيات و سلامت مردم و شهروندان بی تفاوت یا کم توجه نبوده و به هشدارهای مستمر و مکرر کارشناسان٬ حقوقدانان و فعالان حوزه محيط زیست و حقوق شهروندی مردم بی اعتنا نباشند.
از اینرو٬ ضمن تجدیدهشدار و تذکر مجدد به رئيس جمهور٬ دولت، وزارت بهداشت و مدیران شهری و دولتی ذیربط٬ مبنی بر لزوم تامين سلامت عمومی و حفاظت از محيط زیست و اعمال مدیریت توسعه یافته و مبتنی بر حقوق محيط زیست و حقوق شهروندی مردم و نیز ضرورت رفع فوری آلاینده های آب شرب تهران و تامین آب سالم این کلان شهر در تمامی مناطق آن و "حق تمامی شهروندان در برخورداری از آب شرب سالم"، باید از ادامه وضعيت ناکارآمد و منفعل مدیریت دولتی و شهری و محيط زیست کشوری و نقض حقوق شهروندی مردم در اثر " آب و هوای آلوده تهران" و تعرض به حيات و سلامت عمومی مردم و جامعه٬ به فوریت و جدیت پرهيز گردد و وزیر بهداشت و مدیر کل حفاظت از محیط زیست نیز در مقام پاسخگویی نسبت به تعارضات مطروحه در اظهارات خویش نسبت به آب شرب تهران برآیند.
گرچه٬شاید " آب و هوای پاک" را به مانند " وعده های مکرر مبارزه با رانت و فساد" باید در پشت دربهای بسته و پنهان سياست جست و یافت و تا حصول به هدف مزبور٬ فرسنگها فاصله در پيش است٬ اما دولت پاک و اميد و تدبير بدون هوای پاک و تضمين حيات و سلامت مردم و شهروندان٬ شعار و وعدهای بيش نبوده و نخواهد بود!
محمد رضا زمانی درمزاری(فرهنگ)
حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری
Email : zamani.i.l.inst@gmail.com
نظر شما