آیا تهمت زدن به اهل بدعت جایز است؟ / پاسخ متفاوت مراجع تقلید به سندیت و مفهوم یک حدیث

در کتاب شریف کافی در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) روایت شده که فرمودند:

«إذا رأیتم أهل الریب و البدع من بعدی فأظهروا البرائة منهم و أکثروا من سبهم و القول فیهم و الوقیعة و باهتوهم کیلا یطمعوا فی الفساد فی الاسلام و یحذرهم الناس و لایتعلموا من بدعهم یکتب الله لکم بذلک الحسنات و یرفع لکم به الدرجات فی الآخرة.»

«هرگاه پس از من اهل شک و بدعت را دیدید ، بیزاری خود را از آنها آشکار کنید، و به آنها بسیار دشنام دهید، و درباره ی آنها زیاد بدگویی کنید، و عیوبشان را زیاد بگویید، و به آنها تهمت بزنید ( بنا یا آن ها را مبهوت سازید )، تا به فساد در اسلام طمع نکنند و مردم از آنها بر حذر شوند و از بدعت های آنان ( چیزی ) نیاموزند. خداوند در برابر این کارهایتان برای شما حسنات می نویسد و درجاتتان را در آخرت بالا خواهد برد.»

درباره سندیت این حدیث و مفهوم آن و مراد از کلمه "باهتوهم" دیدگاه های متفاوت و بعضا متباینی تاکنون مطرح شده است. شفقنا سندیت و مفهوم این حدیث را با چند تن از مراجع عظام تقلید شیعه مورد پرسش قرار داده است. آنچه در پی می آید نظرات تعدادی از علما در این خصوص و نهایتا پاسخ مراجع عظام تقلید است.

استاد مرتضی مطهری:

شهید مطهری در جلد 26 مجموعه آثار صفحه 416 می فرمایند: «افرادی پیدا می شوند كه در دین بدعت ایجاد می كنند. یك كسی می آید می گوید من نایب خاص امام زمان هستم، مثل علی محمد باب. این را «اهل بدعت» می گویند. در حدیث است اگر اهل بدعت پیدا شدند، با اهل بدعت مبارزه كنید و عالِم باید مبارزه كند و حق ندارد ساكت باشد، و در یك حدیث تعبیر چنین است: وَ باهِتوهُمْ یعنی مبهوتشان كنید، بیچاره شان كنید؛ یعنی با آنها مباحثه كنید و دلیل هایشان را بشكنید. فَبُهِتَ الَّذی كَفَرَ [1] چنان كه ابراهیم آن كافر زمان خودش را مبهوت كرد، شما هم مبهوتش كنید.»

از سخن شهید مطهری چنین بر می آید که ایشان اصل حدیث را مستند دانسته اما کلمه "باهتوهم" را به مفهوم مبهوت کردن و با مباحثه وادار به عقب نشینی و منفعل کردن دانسته اند و آن را به معنی اجازه بهتان زدن به اهل بدعت ندانسته اند.

آیت الله هاشمی شاهرودی:

در همین ارتباط حضرت آیت الله هاشمی شاهرودی در پاسخ به پرسشی در باب امر به معروف و نهی از منکر که در پایگاه خبری ایشان منتشر شده دیدگاهی را مطرح کرده اند که بیشتر دیدگاه مصداقی دارند و نقطه توجهشان این است که آیا مصادیق چنین حدیثی چه کسانی می توانند باشند؟ اما از ظاهر پاسخ ایشان بر می آید که اصل حدیث و سندیت آن را معتبر دانسته و مفهوم "باهتوهم" را هم همان بهتان زدن می دانند:

پرسش: با توجه به روايت کافی در باب مجالست اهل المعاصی مبنی بر بهتان بستن بر اهل بدعت وتصريح شيخ (ره) در مکاسب و آيت الله العظمی خوئی(قده) در مصباح الفقاهه، آيا می توان بر اهل بدعت (وهابيون و...) دروغ بست؟

پاسخ: دروغ بستن در مورد مذکور امروز ضرر دارد، مورد روايت و فتوای بزرگان جايی است که بر اثر دروغ بستن به اهل بدعت و ضلالت (آنهم در حد محدودی که در شأن آنها باشد) مردم از گمراهی نجات پيدا کنند که اين مورد از آنها نيست و بر عکس آن است.

پرسش: چنانچه شخص یا اشخاصی مرتکب عملی شوند که به نظر ما خلاف شرع است آیا مجوزی برای توهین و تهمت به آنها خصوصا در ملأ عام را داریم؟

پاسخ: تهمت جایز نیست مگر اینکه آن عمل حرام یا بدعت در دین باشد. و اما توهین چنانچه نهی از منکر بر آن صدق کند، با تحقق شروط نهی از منکر جایز می شود. یکی از شرایط نهی از منکر این است که فاعل با علم به حرمت مرتکب آن شود. واما اگر جاهل یا غافل باشد در صورت اصرار بر ارتکاب معصیت، نهی از منکر با وجود شرایط و رعایت مراتب واجب است و اما در صورت عدم اصرار دعوت به توبه شود.

آیت الله سید علی حسینی میلانی:

آیت الله سید علی حسینی میلانی در همین خصوص در پرسش و پاسخی که در پایگاه خبری ایشان منتشر شده آورده اند:

پرسش: کلمه باهتوهم در حدیث شریف اذا رایتم اهل الریب و البدع من بعدی فاظهروا البرائة منهم و اکثروا من سبهم والقول فیهم والوقیعة و باهتوهم کیلا یطمعوا فی الفساد فی الاسلام و...آیا به معنای بهتان بستن است یا مبهوت ساختن؟

پاسخ: هر دو گفته شده، و خلاصه مقصود بی اعتبار کردن آن ها است در جامعه تا نتوانند افساد کنند.

حجت الاسلام سروش محلاتی:

حجت الاسلام سروش محلاتی نیز در متنی که در پایگاه شخصی ایشان منتشر شده می گوید:

روایت رسول اکرم (ص) را تا قرن دوازدهم هجری «محدّثان» همانگونه که اشاره کردیم معنا می کردند و می گفتند باید در برابر اهل بدعت، با سلاح منطق ظاهر شد و موهومات آنها را نقش بر آب کرد. محدث بزرگوار فیـض کاشـانی «باهتوهم» را به معنی آن میدانست که: با آنان چنان سخن بگوئید که ساکت شوند و حرفی برای گفتن نداشته باشند: أی: «جادلوهم و اسکتوهم و اقطعوا الکلام علیهم[4]».

متاسفانه از قرن سیزدهم، نقطه سیاهی بر دفتر سفید فقه شیعه نقش بست و نظریه «به اهل بدعت «تهمت» بزنید تا آنها را از میدان بدر کنید»، در فقه پدیدار شد. این نظریه ابتدا به شکل احتمال مطرح شد که «باهتوهم» می تواند به معنی «تهمت زدن» باشد و سپس در تایید این احتمال گفته شد که: چه مانعی دارد که تهمت زدن به آنها به خاطر «مصلحت» جایز باشد، و چه مصلحتی بالاتر از آنکه با تهمت زدن - مثل آنکه فلانی دزد است، یا کافر شده، یا اهل زنا و لواط است- او را مفتضح و بی آبرو ساخته تا مردم از او فاصله بگیرند و دینشان حفظ شود؟ با این تهمت، هر چند یک نفر بی آبرو می شود، ولی دین و ایمان جامعه سالم می ماند.

حجت الاسلام مرتضی جوادی آملی:

حجت الاسلام مرتضی جوادی آملی نیز در گفت و گویی با شفقنا اظهار می دارد: «شاید یکی از بزرگترین آسیب هایی که ممکن است به یک نظام دینی زده باشند، همین مساله است که که عده ای فکر کنند با مخالفت کردن دیگران از مواضع و نظرات آنها، باید ایشان را اهل بدع شمرد، در مقابلشان موضع گرفت و آنها را متهم کرد. این نکته هم قابل گفتن است که بسیاری از علما و محققان از دانش فقه چنین نظری ندارند که باید به این اهل بدع حتی .....تهمت و افترا زد و در ارتباط با آنها سخن غیر از حق را گفت

گاهی صحبت ما در حوزه جامعه اسلامی است که مسلمانی بخواهد به خاطر نظری، مسلمان دیگری را طرد کند، افترا ببندد و امثال آن که این اصلا جا ندارد. در نتیجه این سوال نیز اصلا جایی ندارد، زیرا آن بینات، محکمات و اصول و قواعد به حدی محکمه و حاکمه است که اجازه چنین فضایی را نمی دهد تا روایتی بخواهد با آن معارضه کند. در حالی که اگر فردی در بیرون از حوزه دین و در کسوت دشمن واقعا در حال دشمنی کردن است و جامعه را از اسلام دین و دین را از جامعه جدا می کند و بدعت می گذارد، در حال ایجاد انحراف و امثال آن است. آیا در این شرایط جای تهمت زدن برای او هست یا نیست، تازه آنجا اول کلام است و این گونه نیست که کسی به سادگی بتواند فتوا دهد.»

با مقدمات ذکر شده اینک متن پرسش و پاسخ مراجع عظام تقلید در این خصوص می آید:

پرسش: نظر حضرتعالی درباره سند و مفهوم روایت ذیل چیست؟ «إذا رأیتم اهل الریب و البدع من بعدی فأظهروا البرائة منهم ... و باهتوهم کیلا یطعموا فی الفساد فی الاسلام و یحذّرهم الناس»

پاسخ آیت الله صافی گلپایگانی:

حدیث شریف صحیح است و مفهوم آن هم واضح است که باید از بدعت گزاران در دین اظهار برائت نمود و مفاهیم بلند دیگری هم دارد که تفصیل آن در کتب معتبره روائی مذکور است و الله العالم.

پاسخ آیت الله مکارم شیرازی:

سند روایت خالی از ابهام و اشکال نیست و مفهومش این است که در جایی که هیچ راهی برای دفع شرّ دشمنی نباشد، می توان از بهتان نیز استفاده کرد.

پاسخ آیت الله موسوی اردبیلی:

روایت اشکال سندی ندارد، ولی مشتمل است بر «امر به کثرت سّب اهل بدع» با این که در قرآن کریم و روایات و فتاوا از «سّب» به نحو مطلق منع شده و نسبت به جمله: «باهتوهم» بسیاری از علما عبارت را این گونه معنا می کنند، که «با استدلال اهل بدعت را متحیّر و مبهوت کنید، نه با تهمت و افترا، در قرآن کریم نیز عبارت «فَهُبِتَ الَّذِی کَفَرَ-بقره 258» در جایی آمده که نمرود با استدلال حضرت ابراهیم (ع)، مبهوت و متحیر شده است و همین معنا به نظر اینجانب ترجیح دارد.

پاسخ آیت الله جعفر سبحانی:

روایت صحیح است و مقصود از اهل الریب کسانی هستند که در عقاید مردم ایجاد شک و تردید می کنند و پیوسته شبهات به رخ آنها می کشند. امام می فرماید از آنها دوری بجویید و آنان را با کلماتی سبک معرفی کنید سپس یاد می شود در مقابل مجادله با دلایل قطعی با آنها روبه رو شوید تا آنها حالت بهت و حیرت پیدا کنند بنابراین مراد از (باهتوهم) همان ایجاد تحیر در آنها است نه اینکه درباره آنان بهتان بگویید. نظیر آیه فبهت الذی کفر. علاوه بر این روایتی است از امام صادق علیه السلام: انّه نهی عن قذف من کان علی غیرالاسلام. والله العالم

پاسخ آیت الله یوسف صانعی:

روایتی که مرحوم کلینی در اصول کافی آورده است از نظر سند معتبر می باشد و معنای کلمه «باهتوهم» همانگونه که مرحوم علامه مجلسی و مرحوم فیض کاشانی و مرحوم شهید مطهری معنا نموده اند از ماده «بهت» به معنای مبهوت ساختن است یعنی باید با کسانی که بدعت گذار هستند به قدری باقوت و استدلال محکم و قاطع با آنها بحث نمود که متحیّر و مبهوت شوند و از پاسخ دادن ناتوان گردند.

/6262