چهارشنبه ۳۰ بهمن رئیس دانشگاه علوم پزشکی قم از فوت دو نفر در قم به دلیل ابتلا به کرونا ویروس خبر داد. در همین روز رئیس مرکز اطلاع رسانی وزارت بهداشت گفت: به دنبال پیک بیماریهای حاد تنفسی ظرف روزهای پایانی بهمن ماه ۹۸در قم، دو مورد در آزمایشات اولیه از نظر کرونا ویروس مثبت گزارش شدند، متاسفانه هر دو بیمار با توجه به کهولت سن و نقص سیستم ایمنی در بخش مراقبت‌های ویژه فوت کردند. از ۲۸ بهمن موارد مشکوک به ابتلا به ویروس کرونا در شهر قم مشاهده شد که به محض دریافت گزارش، تیم‌های شناسایی و مدیریت بیماریهای واگیردار و تیم‌های واکنش سریع در شهر قم مستقر شده و طبق پروتکل‌های موجود افراد مشکوک تحت ایزولاسیون قرار گرفتند .
۱- بررسی زمان نگاری نحوه مدیریت نظام سلامت در مواجهه با ویروس کرونا:
در ۱۴ بهمن ۹۸ رئیس کمیته سلامت شورای شهر تهران از آمادگی شهرداری تهران برای مقابله با کروناویروس خبر داد و گفت: اگر وزارت بهداشت نیاز داشته باشد که سوله‌های مدیریت بحران را برای ایجاد بیمارستان اورژانسی بیماران کرونا یا محل قرنطینه، در اختیار آنها قرار دهیم حتما این کار انجام می‌شود. از آنجایی که ممکن است این ویروس به ایران نیز وارد شود، باید آماده‌باش عمومی داشته باشیم.بروشورهایی توسط شهرداری تهران در مورد راه‌های پیشگیری از ابتلا به ویروس کرونا تهیه شده است که از همان روز چهارده بهمن در سطح گسترده این بروشورها میان مردم توزیع خواهد شد. چنین اتفاقی البته حداقل به طور گسترده نیافتاد و بیشتر شهروندان چنین بروشورهایی را دریافت نکردند. براساس قانون، مبارزه، پیشگیری و کنترل بیماریها بر عهده وزارت بهداشت است، اما مدیریت شهری قول داد با توجه به مسئولیت اجتماعی و همچنین لزوم توجه به سلامت عمومی شهروندان، در فرآیند امادگی کمک کند.
پنجشنبه صبح اول اسفند قرارگاه کرونا ویروس با حضور وزیر، معاونان و مدیران ارشد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در پی فوت ۲ نفر در شهر قم بر اثر بیماری کرونا در ساختمان وزارت بهداشت ایران تشکیل شد و رؤسای دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر ایران نیز به صورت ویدئو کنفرانس حضور داشتند.
اولین جلسه مدیریت بحران کرونا در بالاترین سطح حاکمیتی در شامگاه اول اسفند ۹۸ با عنوان جلسه ستاد پیشگیری و مقابله با کرونا به ریاست معاون اول رئیس جمهور در ساختمان وزارت بهداشت برگزار شد. در این جلسه وزرای بهداشت درمان و آموزش پزشکی، گردشگری و آموزش و پرورش، رئیس سازمان پدافند غیر عامل ستاد کل نیروهای مسلح، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور، رئیس اورژانس کشور، سخنگوی دولت و جمعی از معاونان وزارت بهداشت نیز حضور داشتند. این جلسه سعید نمکی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گزارشی درباره از وضعیت شیوع بیماری کرونا در سطح دنیا و اقدامات این وزارت خانه جهت پیگیری و درمان این بیماری ارائه کرد. سخنگوی شورای اسلامی شهر تهران روز جمعه ۲ اسفند ۹۸ گفت: با توجه به مشاهده چند مورد بیماری کرونا در کشور، شهرداری تهران از جمعه ستاد ۲۴ ساعته مدیریت بحران تشکیل می‌دهد.
۲- فرآیند مدیریت بحران
فرآیند مدیریت بحران عمدتا یک فعالیت پیشگیرانه است. بدان معنی که به صورت پیش فعال باید با درنظر گرفتن خطر و ریسک قابل انتظار سه چهارم فعالیتها و بودجه ها را باید صرف پیشگیری (آمادگی، افزایش تاب آوری، آموزش، وضع و اعمال قوانین، اصلاح زیر ساختهای مهم) نمود. در هر بحران که ممکن است رخ دهد "پاسخ علمی" (و نه واکنش احساسی و یا مقابله صرفا اجرایی و عملیانی فیزیکی سطحی با تبعات بحران) لازم است اجرا شود. پدیده های های گوناگونی از ایجاد هراس و نگرانی ، تا آسیب گسترده قابل انتظار است. ویروس کرونا به تهران هم رسیده است و با توجه به تراکم بالای جمعیت در این ناحیه گسترش بیماری می تواند با سرعت زیادتری هم رخ دهد. البته همزمان هراس افکنی و رواج شایعات نیز می تواند به نوبه خود روند مدیریت بحران را مختل کند. در چنین مواری همانطور که در مورد تعطیلی مدارس و دانشگاه ها اقدام شده و کار مناسبی هم بوده است، اگر قرنطینه عمومی هم لازم است نباید در انجام آن تردید داشت.
به نظر می رسد که فعالیتهای پیشگیرانه در طی دو ماه دی و بهمن ۹۸ برای اجتناب از آلودگی به ویروس کرونا در ایران همگی ناقص و البته محدود بوده اند. نکته ای نباید ناگفته بماند و آن درک واقعیت و شفاف ارایه کردن واقعیت بدون واهمه از توسعه شایعات یا هراس همگانی است. چرا که در پاسخ علمی، همزمان با انتقال واقعیت موضوع جنبه های مختلف مقابله آموزش داده می شود، و با جلب مشارکت مردم می توان برآسیب های جانبی و حاشیه سازی های رسانه ای نیز غلبه نمود.
از تاریخ ۱۳ اسفند طرح غربالگری مردم برای یافتن موارد ابتلا یا مشکوک به کرونا از سوی وزارت بهداشت آغاز شد. انگیزه برای انجام آن از آنجا بود که قبل از آنکه بیماری با علایم کرونا به بیمارستان مراجعه کند، از سوی نظام سلامت به دنبال موارد مشکوک به کرونا می گردند. در ایران مانند بسیاری دیگر از کشور های جهان مقابله اصولی با ویروس کرونا، با "فاصله گذلری اجتماعی" از پایان هفته اول سال ۹۹ سازماندهی شد. طرح فاصله گذاری اجتماعی از جمعه ۸ فروردین ۹۹ تا جمعه ۲۲ فروردین در حال اجراست. از شنبه ۲۳-۱-۹۹ نیز طرح فاصله گذاری اجتماعی هوشمند در حال اجراست. . این طرحها برای جلوگیری از سرایت بیماری از مبتلایان به افراد سالم بود. بدین نحوه که کمترین معرضیت ، موجب کمترین سرایت شود. فاصله گذاری اجتماعی در عمل نوعی از قرنطینه است که به اختیار و با مشارکت شهروندان اجرا می شود.. از ماه دسامبر ۲۰۱۹، قرنطینه ای سختگیرانه در شهر ووهان چین (محل مشاهده اولین مورد ویروس کرونا جدید) اعمال شد. . وزارت بهداشت از ۱۴ اسفند ۹۸ پی در پی از مردم خواست که به سفر نروند و در خانه بمانند. در حقیقت از مردم خواست که خود قوانین قرنطینه خانگی را به صورت اختیاری و داوطلبانه رعایت کنند. همانطور که نقشه پراکندگی محل بیماران کرونا در کشور که از سوی معاون وزیر بهداشت در عصر روز ۱۵ اسفند منتشر شد، نشان داد. ، بیشتر بیماران از قم و سپس تهران یه تدریج یه شهرهای مختلف سفر کرده اند و تمامی ۳۱ استان ایران را در پایان هفته دوم اسفند۹۸ با کرونا درگیر کرد.
از دید مدیریت بحران، فاصله گذاری اجتماعی طرحی برای کاهش ریسک کرونا است، چراکه برای کم کردن ریسک به ویژه در برابر یک بیماری واگیردار، کاهش معرضیت یکی از پارامترهای مهم برای کم کردن احتمال ابتلا است. همچنین در هنگامی که با سانحه مواجه شده ایم، "پایش" گام اول در مدیریت بحران است. (در واژه مخفف کویید۱۹، د برای اول DISASTER به معنی سانحه ، در این عبارت قرار گرفته است، و کویید۱۹، مخفف چند کلمه به انگلیسی است که ترجمه آن می شود: سانحه ویروس کرونا۲۰۱۹) . در مورد کشور ما "پایش" سانحه از طریق "غربالگری" در حال انجام است. این طرح برنامه ای است که هم اکنون نیز فایده های خود را به خوبی نشان داده است: چرا که تا ۱۶ فروردین ۹۹، از طریق همین غربالگری بیش از ۲۱ هزار نفر از میان حدود ۷۰ میلیون ایرانی مشارکت کرده در طرح، مشکوک به کرونا تشخیص داده شده، و به بیمارستانها هدایت شده اند. نکته مهمی که در این غربالگری باید ملاحظه شود، دقت عمل است، چرا که اگر غربال بدون دقت در یافتن موارد اعمال گردد، چه بسا مبتلایانی که از دامنه پایش این طرح بیرون بمانند. ضمنا این پایش اگر با دقت بالا از دیماه ۹۸، و از هنگام اولین مشاهدات بیماران کرونایی در ووهان چین ، و فرض اینکه به هر حال احتمال سرایت آن به کشور ما وجود دارد، آغاز می شد، برنامه راهبردی مدیریت بحران کرونا را می شد از ابتدای بهمن به صورت پیشگیرانه آماده و بلافاصله، قبل از رسیدن به پایان بهمن۹۸ اجرا کرد. بدین نحوه چه بسا هم موارد ابتلا در کشور بسیار کمتر می شد، و از سوی دیگر اثر پذیری طرحهای در حال اجرای کنونی (غربالگری و فاصله گذاری اجتماعی ) بسیار بیشتر میشد.
۳- تاریخچه بیماریهای همه گیر، نحوه مقابله و اثر های اجتماعی
آنچه که در اشاره های تاریخی دیده می شود، اثر های اجتماعی مختلف همه گیری بیماری هاست. از از بین رفتن جمعیت و آسیب پذیر تر بودن مراکز جمعیتی و مراکز ولایات و تهران، تا زمینه سازی برای شورشها و آسیب های اجتماعی ماندد فتنه باب در دوران محمدشاه قاجار. البته همیشه جنگ ها نیز موجبات فراگیری بیماری و تلفات بعدی را فراهم آورده اند. اکنون البته در قرن ۲۱م قرارداریم و زمانه و شرایط کشور ما به کل تغییر کرده است، ولی زمینه ها آسیب پذیری را می توان از درسهای همه گیری های تاریخی آموخت.
تا پیش از صده نوزدهم یکی از بزرگترین بلایایی که دامن گیر بشر می شد آبله بود . تنها دو بیماری، یعنی طاعون و مالاریا ، به اندازه آبله قربانی داشته اند .
در سال ۸۷۱م مردمان زیادی به خاطر وبا در عراق و برخی شهرهای ایران چون اهواز مرده‌اند. در سال ۹۳۶م به هنگام خلافت متوکل بیماری سختی در شهرهای بغداد، بصره، کوفه، آبادان، اهواز، همدان و غیره انسان‌ها، حیوانات و گیاهان زیادی را نابود کرد. «کمال‌الدین عبدالرزاق سمرقندی» در کتاب مطلع السعدین پیرامون همه‌گیری رخ داده (۱۴۵۰م) در شهر هرات آورده است: «در این سال .. در شهر و بلوکات وبای عام و علت طاعون واقع شد و روز به روز مرض و علت زیادت میشد، ناگاه کسی را درد سر و تب سوزان می‌گرفت و دانه مقدار نخودی بیشتر یا کمتر به اعضا پیدا میشد و بعد از یک یا دو روز فوت می کرد". در همین سده ۱۵ میلادی، در دوران حکومت تیموریان از آنجایی که با آشفتگی، جنگ و منازعات داخلی و خارجی همراه بود، شرایط سیاسی و اجتماعی آن بر بهداشت جامعه تأثیر گذاشت، به گونه‌ای که محاصره‌های طولانی مدت قحطی و رواج بیماریها واگیردار را به دنبال داشت.
«حسن بیگ روملو» مورخ ایرانی در شرح فتح بغداد به وسیله تیموریان می‌نویسد:«آب دجله از خون کشتگان کسوت شاخ مرجان و لعل بدخشان در بر کرد و هوای بغداد از عفونت اجساد مردگان مزاج سموم گرفت.» بنابراین اجساد کشته‌های جنگی و آلوده شدن آب ها به آنان و همین‌طور تجزیه آن جسدها در فضای باز یکی از عوامل شیوع بیماریهای واگیردار بوده است. هر چند جانشینان تیمور از علما و اطبا حمایت کردند و وجود دارالشفاهایی مانند دارالشفای مهد علیا ملکت آغا، ساخت حمام توسط امرایی چون «امیر چخماق» و تولید متن‌های پزشکی در این دوره مانند وجع المفاصل، حفظ الصحه، القوانین العلاج و غیره بیانگر توجه آنان به حوزه درمان هست، اما این برنامه‌ها در همه مناطق به عمومیت نرسید و طب سنتی توانایی درمان بیماریهای واگیردار را نداشت، به گونه‌ای که آثار مورخان این زمان حاوی گزارش های مکرر از رواج بیماریهای واگیردار در این دوره فترت از تاریخ ایران هستند.
منابع دوره قاجار – سده ۱۹ میلادی- به وفور به شیوع بیماری وبا در ایران اشاره دارند.«میرزا موسی ساوجی» در رساله‌اش عامل اصلی وبا را تعفن هوا می‌داند که این امر منجر به عفونت و وارد شدن آن به مزاج افراد میشد. «کنت آرتور دو گوبینو»خاورشناس فرانسوی که طی سالهای ۱۸۵۵ تا ۱۸۵۸ در ایران بود ، فقدان بنگاه‌های خیریه، مریضخانه و عبور آب آشامیدنی از مجرای سرباز و بدون حفاظ را علل بروز وبا دانسته است. روی کار آمدن قاجارها در ایران برآمدی از جنگ‌های داخلی در ایران بود که آقا محمد خان قاجار در طی درگیری‌های شدید با رقبا توانست دودمان قاجار را در ایران به قدرت برساند، کمی بعد وقوع جنگ‌های ایران و روس و آسیب دیدن ارتش و مردم ایران در این جنگ‌ها جملگی سبب بروز بیماریهای واگیردار در جامعه شدند. وقوع حادثه مهلک و مرگبار طاعون از۱۸۳۰ تا ۱۸۳۱م بخش وسیعی از ایران و عراق را در بر گرفت و سبب کشتار مردم شد. به نظر می‌آید بروز بیماری واگیردار اعم از وبا، طاعون، سل و غیره به سبب ناکارآمدی‌های طب سنتی و نبود امکان دفن اجساد رواج و گسترش می‌یافتند.
«یاسنت لویی رابینو» نماینده سیاسی انگلستان در استان گیلان در کتاب ولایات دارالمرز گیلان می‌نویسد:«در حدود ۱۸۳۰ -۱۸۳۱م طاعون در گیلان شیوع یافت و طی چند هفته نصف جمعیت رشت که بالغ بر چهل هزار نفر می‌شدند هلاک شدند و بقیه به هر طرف که پیش آمد گریختند. در مدت کوتاهی جز تعدادی از اجساد مردگان در رشت چیزی نماند و این شهر به صورت شهری مرده درآمد. دیگر کسی در آنجا دیده نمی‌شد.آنهایی که دچار طاعون بودند تنها می‌ماندند و خویشان و دوستان شان آنها را رها می‌کردند و بالاخره در فقدان وسیله از دنیا می‌رفتند. هنگامی که ساکنان رشت نزد آنها بازگشتند، این بیماری دامنگیرشان شد و به این ترتیب جمعیت رشت به هشت هزار نفر تقلیل یافت.» همین‌طور در ادامه به تأثیر بیماری واگیردار طاعون در جابه‌جایی‌های اجتماعی و اقتصادی پرداخته و می‌گوید:«پول صاحبان تازه‌ای پیدا کرد. بعضی که ثروتمند بودند گرفتار فقر شدند. ثروت و تجملات و اثاثه آنها را همسایگان برداشتند و بعضی که اقوام ثروتمندی را از دست داده بودند به ثروت رسیدند.» درسال ۱۸۳۱م در تبریز وبا و طاعون و در سال ۱۸۷۰م در سقّز و بانه کردستان طاعون جان بسیاری را گرفت. در جنگ‌های ایران و روس در کنار مشکلات مالی و تلفات ارضی و انسانی برای ایران، بیماریهای عفونی و واگیردار هم در شمال غرب کشور جان بسیاری را گرفتند و در آن زمان به سبب نبودن امکانات برای دفن کشته‌های جنگی اجساد در فضای باز متعفن و فضا را آلوده کردند.
منابع مختلف از شیوع وبا کوچک و بزرگ در سالهای ۱۸۲۰م، ۱۸۳۴م و ۱۸۳۶م در تهران و سایر شهرها خبر می‌دهند که کار خاصی از سوی حکومت‌ها برای پیشگیری و درمان صورت نگرفت ، به گونه‌ای که در سالهای ۱۸۴۴م تا ۱۸۴۷م محمدشاه و درباریان قاجار برای مصون ماندن از بلای وبا به لواسان رفتند. بروز نارضایتی‌های مردم از دولت و بحران‌های اجتماعی ناشی از وبا زمینه شورش های اجتماعی را فراهم کرد. علی محمد باب از فقر و فلاکت عامه مردم عصر قاجار بهره برداری و در سال ۱۸۴۴م شورش کرد. در این دوران بروز بیماری وبا و مشکلات ناشی از آن به حدی بود که امیرکبیر در سال ۱۸۵۰م دستور اجرای قرنطینه در مرز ایران و عراق را صادر کرد. حتی بعدها ناصرالدین شاه به منظور جلوگیری از شیوع بیماریهای واگیردار چون وبا در کشور مجلس حفظ الصحه را تأسیس کرد، اما این گونه تدابیر به سبب اقتصاد سنتی و عقب افتادگی علمی بسیار ناکارآمد بودند و همواره آشفتگی‌های سیاسی یکی از عوامل بروز فقر و وبا در کشور بودند.
درسال ۱۸۵۲م و۱۸۵۶م ، وبا بار دیگر تمام ایران را فرا گرفت. کنت‌دوگوبینو خاور شناس فرانسوی که درسال ۱۸۵۶م در تهران بود می‌نویسد: «هر کس دو پا داشت و می‌توانست فرارکند برای حفظ جان خود از پایتخت گریخت. مردم چنان می‌مردند که گویی برگ از درخت می‌ریزد، من تصور می‌کنم که بیش از یک سوم سکنه شهر تهران در اثر وبا مردند.»درسال ۱۸۶۷م وبای شدید دیگری در همه شهرهای ایران همه گیر شد. تولوزان پزشک مخصوص ناصرالدین شاه، گزارش داد که حدود یکصدهزار نفر به خاطر ابتلا به وبا درگذشتند. درسال ۱۸۷۰م وبا همراه قحطی پدیدار شد. درسال ۱۸۷۷م وبای سختی در گیلان پدیدار گشت و ۱۰ تا ۱۲ هزار نفر را تلف کرد. درسال ۱۳۰۷ باز وبا از کرمانشاهان آمد. آخرین وبا در ۱۸۹۱م از بادکوبه آغازشد و روسیه را گرفت و به اندک زمانی از شهرحاجی ترخان (آستراخان) به رشت رسید. در تابستان ۱۸۹۱م وبا به سمنان و دامغان و در ۱۸۹۲م در تهران شیوع یافت. دکتر تولوزان می‌نویسد: «در مدت سی سال که من در ایران بودم، این سخت‌ترین و گسترده ترین وبایی بود که شاهدش بودم. و کسی امید یک ساعت زنده ماندن نداشت.» .
. پژوهشهای پیش گامانه لویی پاستور ایمن سازی را به دانش بسیار کار آمد تبدیل کرد ، و زمینه را برای وقوع انقلابی در مهار بیماری های عفونی آماده ساخت. در نیمه نخست این قرن ، سالانه حدود ۲ تا ۳ میلیون مورد جدید آبله گزارش می شد. در سال ۱۹۴۹ آخرین مورد آبله در ایالات متحده ، ودر سال ۱۹۷۷ آخرین مورد تایید شده سراسر جهان در سومالی گزارش شد.
در ایران مجلس حفظ الصحه توسطدکتر ژوزف تولوزان فرانسوی ، که پزشک مخصوص ناصرالدین شاه قاجار بود، که پژوهشگر برجسته ای در زمینه بیماری های واگیر بود، در ۱۲۴۷ ش- ۱۸۶۸ م برای تصمیم گیری درباره وضعیت بهداشت ایران بنیان گزاری شد
در سال ۱۲۸۹ ش-۱۹۱۰ م نمایندگان دوره دوم مجلس شورای ملی به پیشنهاد دکتر امیراعلم تصویب کردند که از مالیات انتقال پیکر مردگان به زیارتگاه های عراق، تومانی یک قران در اختیار مجلس حفظ الصحه دولتی قرار گیرد تا برای بهبود بهداشت، به ویژه گسترش آبله کوبی رایگان، هزینه شود. به درخواست دکتر میراعلم (۱۲۵۵-۱۳۴۰ش) که ریاست مجلس حفظ الصّحه ر ا عهده دار شد، تولید واکسن آبله در انستیتو پاستورایران آغازشد .
۴- قرنطینه
نگاهی به تاریخچه قرنطینه نشان می دهد که در کتاب مقدس تورات در سفر لاویان، به قرنطینه برای جلوگیری از شیوع بیماری تحت عنوان "قانون موزاییک" پرداخته شده است. در تاریخ اسلامی در قرن اول هجری (۷۰۷م) خلیفه ششم اموی ، ولید اول، برای پیشگیری از همه گیری بیماری جذام، دستور قرنطینه بیمارستان دمشق را صادر کرد. مارکوپولو (قرن سیزدهم میلادی) جهانگرد مشهور ایتالیایی که سفرهای خود را همزمان با دوره ایلخانی، استیلای مغول، در طی سالهای ۱۲۷۱م- تا ۱۲۹۵م در کشورهای مشرق زمین از جمله ایران انجام داده بود، در سفرنامه خود ذکر می کند که چون به شهر تبریز رسیدم بیماری طاعون در شهر شایع شده بود وچون دروازه های شهر را به علت بیماری بسته بودند به ناچار مدت چهل روز را در این شهر بگذراند .
بنابراین مشخص است که حداقل از قرون وسطی «قرنطینه» امری بدیهی ومتداول بوده وهر کسی که متوجه می شد که بیماری خطرناکی در یکی از شهرها اتفاق افتاده است ، از رفتن به آن شهر خودداری می کرد واهالی شهر های آسیب دیده نیز به گمان این که بیماری توسط غریبه وارد شهر آنان شده است سعی می کردند با بستن دروازه های شهر از ورود افراد غریبه بیشتر جلوگیری کنند. در طول تاریخ اخیر جهان نیز قرنطینه به عنوان یکی از راه های مهم مقابله با "همه گیری- اپیدمی" بیماریها تا به امروز به کار رفته است. در آمریکا و از پایان جنگ جهانی دوم ، در سال ۱۹۴۴، تاسیس اداره قرنطینه دولت فدران در قانون خدمات سلامت عمومی PHSA، قرار گرفت.
این قانون به دولت فدرال مسئولیت می دهد تا از انتشار، انتقال و گسترش امراض مسری از خارج به ایلات متحده جلوگیری کند. در سال ۱۹۵۳م (۱۳۳۲ش) اداره قرنطینه به زیر مجموعه وزارت سلامت، آموزش و بهزیستی افزوده شد. در سال ۱۹۶۷م (۱۳۴۶ش) اداره قرنطینه به صورت بخشی از آژانس "مراکز برای پیشگیری و کنترل بیماری ها CDC" درآمد. و در سال ۱۹۸۰م (۱۳۶۱ش) آژانس مزبور و اداره قرنطینه در زیر مجموعه وزارت جدید "بهداشت و خدمات عمومی" قرارگرفت. ار ابتدای سده بیست و یکم، "مراکز برای پیشگیری و کنترل بیماریها-CDC " سامانه ایستگاهای قرنطینه را به صورت ۱۸ ایستگاه با ۹۰ نفر پرسنل ثابت سازماندهی کرد. این مجموعه در دهه های اخیر از پایش صرف و ایزوله سازی بیماری ها ، به مدیریت برنامه و مداخله در بیماری ها توسعه یافته است. در مواجهه با همین ویروس کرونای جدید، قوانین قرنطینه در ایالات متحده اجرا شده و این ایستگاه ها از روز هفتم اسفند مشغول اعمال سختگیرانه قرنطینه افراد و مکانهای آلوده به ویروس در ایالات متحده هستند. تنها نگرانی، البته، از کمپین انتخاباتی آقای ترامپ است! هفته دوم اسفند خبر رسید که طرفداران رئیس جمهور فعلی چندان باوری به ویروس و همه گیری آن و قرنطینه ندارند، و اساسا با مقررات علمی جدی برخورد نمیکنند! قوانین قرنطینه در ژاپن از روز ۲۲ بهمن ۹۸ در مورد کشتی تفریحی دیاموند پرنسس که عازم ژاپن بود و حامل بیماران مبتلا به ویروس کرونا بود اعمال شد. وزارت بهداشت ما در روزهای پایانی هفته دوم اسفند به ویزه از ۱۴ اسفند ۹۸ پی در پی از مردم می خواهد که به سفر نروند و در خانه بمانند. در حقیقت از مردم می خواهد که خود قوانین قرنطینه خانگی را به صورت اختیاری و داوطلبانه رعایت کنند. همانطور که نقشه پراکندگی محل بیماران کرونا در کشور که از سوی معاون وزیر بهداشت در عصر روز ۱۵ اسفند منتشر شد، نشان می دهد، بیشتر بیماران از قم و سپس تهران یه تدریج یه شهرهای مختلف سفر کرده اند و تمامی ۳۱ استان ایران را در پایان هفته دوم از روز اعلام وجود بیمار کرونا در کشور درگیر کرده است.
۵- چشم انداز ۲۵ ساله مدیریت بحران
در نوروز ۱۳۹۹ در استانه قرن جدید پانزدهم هجری شمسی با در نظر گرفتن روندی که در ۲۵ سال اخیر در کشور از دید مدیریت کاهش ریسک سوانح طبیعی طی شده می توان به جایگاه و موقعیت مدیریت بحران در ربع قرن اول قرن جدید و در سال ۱۴۲۵نظر انداخت. . انتظار می رود تا روند کنونی رشد جمعیت، جمهیت ما در سال ۱۴۲۵ یه حدود ۱۱۰ میلیون نفر برسد.
دولت ها در حدود ۲۵ سال اخیر ، فعالیتهای عمدتا در جهت کنترل تبعات سوانح و در جهت بازسازی بعد از رویداد انجام داده اند ولی هم این نوع فعالیتها و هم فعالیتهای پیشگیرانه همگی ناقص و البته محدود بوده اند گزارش پریونشن-وب نشان می دهد که ایران حدودا سالی ۲۵۰ میلیون دلار از مخاطرات طبیعی به طور متوسط در طی شش ساله ۲۰۰۵-۲۰۱۱ آسیب دیده است. این آسیب مستقیم اقتصادی برای بازه ۲۵ ساله ۱۹۹۰ -۲۰۱۴ حدود ۱۵ میلیارد دلار است باید در مورد نحوه ساماندهی، آمایش سرزمین و توسعه ایران در آینده به طور جدی اندیشید. با توجه به اینکه در آینده بدون شک بیشترین جمعیت ایران، شهرنشین خواهند بود، چگونگی توسعه شهر ها در آینده ایران بسیار مهم و حساس است. روندی که اکنون در کشور ما دنبال می شود با توجه به افزایش معرضیت جمعیت به مخاطرات طبیعی، به دلایل مختلف به افزایش ریسک در مقابل سوانح طبیعی می انجامد.
تحولات جمعیتی در ایران نمایانگر افزایش هر چه بیشتر جمعیت شهرنشین و تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگتر (برخوردارتر) است. بر پایه آمار بانک جهانی ، دگردیسی جمعیت در ایران از سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۴ نشان می دهد که تمرکز جمعیت در شهر های با جمعیت بیش از یک میلیون نفر از ۱۲ و نیم میلیون در سال ۱۳۶۹ به حدود۲۱ و نیم میلیون در سال ۱۳۹۵ رسیده است. این در حالی است که نرخ افزایش این جمعیت در طی یک "دهه" (در دهه اول طی سالهای ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۹) در شهر های بزرگ کلا حدود ۳ درصد بوده و این میزان با رشد جمعیت شهرهای بزرگ به صورت "سالانه" در طی سالهای ۱۳۸۹ لغایت ۱۳۹۵ برابری میکند! این موضوع نشان می دهد که آهنگ رشد جمعیت شهرهای بزرگ به ویژه در هشت سال اخیر شتاب خاصی گرفته است.
از عوارض مهم این مترکم شدن جمعیت افزایش آسیب پذیری نه تنها در برابر سوانح طبیعی بلکه در مورد همه گیری ویروسی مانند کروناست. طوری که در هفته دوم اعلاوم شیوع بیماری کرونا در کشورما، شهرتهران عملا به مهمترین کانون آلوده از نظر کرونا تبدیل شد.
کشور مکزیک با حدود ۱۲۷ میلون نفر جمعیت، در سال ۲۰۱۶ تولید ناخاص داخلی ۱.۵ تریلیون دلار (حدود ۴ برابر ایران ۸۰ میلیون نفری، با ۴۳۵ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی) داشت. در عین حال برنامه های مکزیک از نظر مدیریت بحران و کاهش ریسک در سه دهه اخیر جز برنامه های موفق در کشور های در حال توسعه بوده است. ایجاد مرکز ملی آموزش عمومی ریسک سوانح طبیعی از برنامه های موفقی است که کشور مکزیک اجرا کرده است. یادمان باشد که تمامی این برنامه های موفق در فاصله زمانی حدود ۵ سال از زلزله ۱۹ سپتامبر ۱۹۸۵ (۲۸ شهریور ۱۳۶۴) مکزیکوسیتی که با بزرگای ۸ موجب حدود ۳۶ هزار کشته شد، اجرا شد. بنابراین اتفاقی نیست که مجموع تلفات زلزله های ماه سپتامبر ۳۲ سال بعد (شهریور ۱۳۹۶) جمعا ۳۷۱ نفر بود که حدود یک هزارم تلفات زلزله ۱۹ سپتامبر ۱۹۸۵ مکزیکوسیتی است.
کاری که در کمتر از ربع قرن کشوری مانند مکزیک از نظر مدیریت بحران انجام شده است، باید در سرلوحه مدیریت بحران برای ایران ۱۴۲۵ قرار گیرد. در آن صورت می توان حتی برای شهر تهران انتظار داشت تا اولا برای تهرانی که در سال ۱۴۲۵ حدود ۱۲ میلیون نفر خواهد بود و احتمالا جمعیت شناوری که در روز به ان افزوده می شود به حدود ۶ تا ۸ میلیون نفر برسد، (جمعیت در طی روز حدود ۲۰ میلیون نفر خواهد بودبرنامه های علمی شهری با ریسک پایین تر از دید سوانح طبیعی در پایان این بازه بیست و پنج ساله شاهد باشیم.
* استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته فرهنگستان علوم
نظر شما