مهدی خاکی‌فیروز: علیرضا علی‌احمدی، از آذر 1386 که از دفتر رئیس دانشگاه پیام نور به وزارت آموزش و پرورش اسباب‌کشی کرد، تاکنون هر بار که با پرسش خبرنگاران در مورد آمارهای کلیدی وزارت متبوع خود مواجه شده، از ارائه پاسخ صریح طفره رفته است. آخرین بار او با گفتن یک جمله قاطعانه، آب پاکی را روی دست همه ریخت: «بضاعت آموزش و پرورش در حوزه اطلاعات و آمار اندک است و آماری هم که وجود دارد، قابل اعتماد نیست». در شرایط بی‌آماری، آیا می‌توان شاخص‌های بهره‌وری در وزارتخانه عریض و طویل آموزش و پرورش ایران را با دقت ارزیابی کرد؟
املاک مازاد و مدارس چند شیفته
وزارت آموزش و پرورش آنقدر املاک مازاد دارد که حتی توان پرداخت هزینه‌های دریافت سند مالکیت آنها از سازمان ثبت اسناد و املاک را هم ندارد. به همین دلیل بود که نمایندگان مجلس هفتم در ماه‌های پایانی کار خود، این وزارتخانه را از پرداخت عوارض اخذ سند معاف کردند. در فهرست اموال مازاد این وزارتخانه می‌توان هزاران زمین و ساختمان بلااستفاده در نقاط مختلف کشور را شناسایی کرد که بخش عمده‌ای از آنها با هدایا و وقف مردم تأمین شده است. برخی از این املاک از نظر وسعت یا موقعیت جغرافیایی، ارزش چند ده میلیارد تومانی دارند. مسئولان آموزش و پرورش به رغم در اختیار داشتن این حجم عظیم املاک هنوز نتوانسته‌اند وضعیت مدارس چند شیفته را به تک شیفته تبدیل کنند. این وضعیت تا جایی پیش رفته است که افکار عمومی وضعیت عادی مدارس را دو شیفته می‌دانند و به مدارس تک شیفته به عنوان کالایی لوکس نگاه می‌کنند.
ناله دائمی کسر بودجه
علی احمدی وزیر آموزش و پرورش دولت نهم، یکی از اهداف کاری خود را اصلاح ساختار مالی این وزارتخانه اعلام کرده بود. این اقدامی بود که می‌توانست مشکل تاریخی کسر بودجه این وزارتخانه را یک بار برای همیشه حل کند، اما کارنامه او در این بخش، نمره خوبی ندارد.
هزینه‌های سالانه آموزش و پرورش بیش از 15 میلیارد دلار در سال است که حدود نیمی از این هزینه‌ها در قانون بودجه پیش‌بینی می‌شود. بقیه هزینه‌ها از محل کمک‌های مردمی و سایر دستگاه‌های اداری تأمین می‌شود.
حدود 94 درصد بودجه مستقیم آموزش و پرورش به پرداخت حقوق و کارکنان اختصاص دارد. معاون برنامه‌ریزی و توسعه منابع انسانی وزارت آموزش و پرورش معتقد است که نمی‌توان در این بخش به راحتی تحول ایجاد کرد: «پرداخت حقوق کارکنان رسمی آموزش و پرورش روند ثابتی را طی می‌کند و مدیران ارشد، قدرت مانور چندانی بر این بخش بودجه ندارند» او در تحلیلی ساده‌انگارانه، بهترین راهکار کاهش این هزینه‌ها و افزایش قدرت مانور مدیران ارشد وزارت آموزش و پرورش را امکان بازنشستگی پیش از موعد کارکنان آموزش و پرورش می‌داند. البته کارشناسان، راهکارهای دیگری را نیز پیشنهاد می‌دهند.
طاهرخانی عضو کمیسیون آموزش مجلس به «خبر» گفت: «در آموزش و پرورش امکانات زیادی وجود دارد که مهم‌ترین آن، منابع انسانی است. متأسفانه از این ظرفیت‌ها به خوبی استفاده نمی‌شود. مدیریت متمرکز در آموزش و پرورش وجود ندارد و هر قسمت کار خودش را می‌کند. مدیریت مدارس می‌تواند ابتکار بیشتری در استفاده از منابع موجود داشته باشد. لازمه این کار آموزش مدیران برای استفاده حداکثری از منابع در جهت ارتقای کیفی آموزش است».
از ضعف کمی و کیفی آموزش ضمن خدمت، کم اهمیت بودن تشویق‌های علمی و بی‌عدالتی اداری، به عنوان مهم‌ترین دلایل بهره‌وری پایین نیروی انسانی آموزش و پرورش یاد می‌شود.
کتاب‌هایی که صفحه اضافی دارند
اواخر هر سال تحصیلی، فهرستی از صفحات اضافی کتاب‌های درسی منتشر می‌شود که در امتحان‌های آخر سال مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. چاپ این صفحات در کنار برخی کتاب‌های غیرضروری، از دیگر ویژگی‌های نظام آموزش رسمی ایران است. این اتفاق‌ها در شرایطی رخ می‌دهد که تأمین بودجه چاپ کتاب‌های درسی، هر سال با دشواری‌های خاصی همراه است. در شرایطی که وزارت آموزش و پرورش به گفته مسئولان آن با کسری بودجه 3هزار میلیاردتومانی مواجه است، هدایت بخشی از بودجه این وزارتخانه به فعالیت‌ها و منشورات سیاسی، چندان منطقی به نظر نمی‌رسد.
یک میلیون معلم بیکار در تابستان
آموزش و پرورش در تابستان‌ها نیمه‌تعطیل است و این یعنی هدرروی 25درصد از ظرفیت‌های موجود در این وزارتخانه. ساختمان‌های آموزش و پرورش به‌ویژه مدارس می‌تواند تابستان‌ها به صورت گسترده به فعالیت‌های تجاری مانند اجاره دادن به آموزشگاه‌های خصوصی و اسکان مسافران اختصاص یابد و درآمد خوبی را نصیب آموزش‌وپرورش کند. همچنین معلمان وکادر اداری آموزش و پرورش می‌توانند در فعالیت‌های فرهنگی سودآور به کار گرفته شوند تا بخش قابل توجهی از کمبود منابع مالی آموزش و پرورش برطرف شود. برای فهم پتانسیل این نیرو می‌توان به تعداد معلمان اشاره کرد. بر اساس آمارهای مختلف، بین یک میلیون و 80 هزارتا یک میلیون و 600 هزار معلم رسمی در کشور وجود دارد که 10 برابر متوسط کارکنان سایر وزارتخانه‌ها هستند.
وقتی شهرداری و دانشگاه آزاد هم به میدان میآیند
حجیم شدن فعالیت‌های اجرایی وزارت آموزش و پرورش، مسئولان این وزارتخانه را گرفتار روزمرگی کرده است و به همین دلیل امکان تفکر و برنامه‌ریزی برای اصلاح ساختار را از دست داده‌اند. اواخر سال گذشته علیرضا علی‌احمدی در حالی که کم مانده بود فقط دست‌های خود را به علامت تسلیم بالا ببرد، گفت: «من زن نیستم ولی گاهی از مشکلات موجود گریه‌ام می‌گیرد. هرجا می‌روم صحبت از کسری بودجه است. با این شرایط، فرصتی برای فکر کردن.»
کارشناسان آموزشی معتقدند راهکار اصلاح نظام آموزش و پرورش، کاهش نقش دولت در این زمینه است. هرچند مجوز فعالیت مدراس غیردولتی (غیرانتفاعی) از اوایل دهه 70 صادر شده است ولی این مدارس اکنون کمتر از 6درصد فعالیت‌های آموزشی را در اختیار دارند. شاید ورود برخی نهادهای غیردولتی توانمند مانند شهرداری و دانشگاه آزاد، بتواند روند غیردولتی شدن آموزش را شتاب بخشد.
تاکنون عبدالله جاسبی رئیس دانشگاه آزاد و مدارس زنجیره‌ای سما و محمدباقر قالیباف شهردار تهران آمادگی و شرایط مورد نظر خود را برای تحویل گرفتن تعداد زیادی مدرسه از وزارت آموزش و پرورش اعلام کرده‌اند. البته مسئولان این وزارتخانه به رغم آنکه می‌دانند از پس مشکلات فراوان پیش‌روی خود برنمی‌آیند، باز هم به دلایل جناحی ترجیح می‌دهند شهرداری و دانشگاه آزاد را شریک خود نکنند. فراموش نکنیم علی‌احمدی پیش از آنکه به وزارت آموزش و پرورش بیاید، از سوی دولت نهم مأموریت داشت با رشد بادکنکی دانشگاه پیام نور، سهم دانشگاه آزاد از آموزش عالی را کاهش دهد.
شاید بتوان از مجموع شرایط موجود نتیجه گرفت که ارتقای بهره‌وری نظام آموزشی، فقط یک مسئله ساده اداری نیست و با مانعی بزرگ به نام کشمکش‌های سیاسی روبه‌روست.
نظر شما