چندی پیش رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کرمان از آغاز کاوش‌های دوباره در منطقه باستانی جیرفت خبر داد. هرچند کاوش‌های باستانی در این منطقه نزدیک به یک دهه پیش آغاز شده، اما نزدیک به 3 سال است که گروه قبلی برکنار و خبری از ادامه کار در این منطقه نیست. حالا پس از رخوتی چندساله، بار‌دیگر قرار است چند هیات باستان‌شناسی که در میانشان یک هیات خارجی همراه یک سرپرست ایرانی به چشم می‌خورد کاوش در این منطقه را ادامه دهند. مطلب زیر نگاهی دارد به سابقه کوتاه باستان‌شناسی در جیرفت کرمان که یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مناطق تاریخ تمدن باستان است.
حدود 160 کیلومتر به طرف شمال تنگه هرمز در جنوب شرق ایران و بر فراز نقطه مرتفعی در میانه مسیر رودخانه هلیل‌رود، شهری به نام جیرفت قرار گرفته که توسط کوه‌هایی به ارتفاع 4000 متر احاطه شده است. هلیل‌رود از کوهستان‌های شمال و شمال غرب شهرستان جیرفت سرچشمه گرفته و تا هامون و جازموریان ادامه دارد.
جیرفت چشم‌انداز شگرف و زیبایی از تمدنهای حیاتی مفقود شده است که تمدنهای بزرگ دیگر در جهان را به‌یکدیگر متصل می‌کند. ماجرا از آنجا شروع می‌شود که پس از سیل عظیم در بستر هلیل‌رود، هزاران قطعه از ظروف سنگی تراشیده شده با نقوش پیچیده و با موضوعات مشخصی شامل انواع مختلف گیاهان، درختان (بخصوص خرما)، حیوانات مانند بز، گاو نر، مار، پلنگ، عقرب، حیوانات ترکیبی و جنگل‌های خیالی اشکال اسطوره‌ای و معماری که تا آن زمان زیر خروارها خاک مدفون مانده بود، نمایان شد.
قاچاق آثار تاریخی
به هر روی از سال 2001 (1380) غارت و حفاری‌های غیرمجاز در جیرفت شروع و تعداد زیادی از اشیا توسط قاچاقچیان برای فروش راهی بازارهای کشور‌های اروپایی شد. این امر در حالی بود که اشیای به دست آمده که ثبت نشده و شناسنامه مشخصی نداشتند براحتی و مستقیم در بازارهای سیاه با تهیه اسناد و مدارک جعلی به وسیله دلالان فروخته می‌شدند. به عنوان مثال سال 1383ظرفی از جنس سنگ کلریت به ارتفاع 11 سانتی‌متر و طرحی زیبا از معماری با خطوط زیگزاگ حدود 22 هزار دلار (12200 پوند) در خانه حراج ساتبی لندن پیشنهاد شده بود که دولت ایران از فروش آن در حراجی جلوگیری کرد.
در موردی دیگر به نقل از رویترز، یک ظرف قاچاق شده از جیرفت به سال 2002 میلادی (1381ش) توسط دلالان به موزه لوور فروخته شده است. موزه لوور به متخصصان ایرانی گفته است این اشیا از سال 1968 (1374ش) در مجموعه‌های خصوصی بوده، اما این موضوع هیچ وقت مسوولان میراث فرهنگی و گردشگری ایران را راضی نکرد تا این موضوع همیشه در هاله‌ای از ابهام بماند.
کشف مهم در تاریخ جیرفت
در ادامه حفریات در سال‌های بعد کشف مهمی باعث شد تا دنیا نگاهی تازه به تمدن و تاریخ اولیه بشر داشته باشد. نگاهی که جنوب شرق ایران را به عنوان کهن‌ترین تمدن شرق مطرح می‌کرد. باستان‌شناسان مشغول فعالیت بودند که ناگاه با لوحی روبه‌رو شدند که روی آن خطوطی نگاشته شده بود. کشف خط برای نخستین بار در جنوب شرق ایران که از لحاظ زمانی با خط سومری به تاریخ 2600 ق. م تقریبا یکی بود. همین اتفاق مهم بود که توجه بسیاری از باستان‌شناسان را به خود جلب کرد.
مجیدزاده معتقد بود مدارک خطی به دست آمده از جیرفت 400 تا 500 سال قدیمی‌تر از خط لوح کوتیراینشوشیناک است.
مطرح کردن این مطلب که جنوب شرق ایران که تا پیش از این فرض بر بی‌سواد بودن ساکنان آن می‌رفت دارای خط منحصر به خود باشد و شاید قدیمی‌ترین خط کشف شده در دنیا کار آسانی نیست، اما سرپرست هیات کاوش در جیرفت، مجیدزاده معتقد است جیرفت در هزاره سوم پیش از میلاد مرکز تمدن بزرگی بوده که 400 کیلومتر وسعت داشته است. اگر تا پیش ازاین خط میخی و خط هیروگلیف یا نوشتاری به‌عنوان اولین خطوط کشف شده در دنیا مطرح می‌شد با کشف الواح گلی در جیرفت ما با خطی که دارای اشکال هندسی است، مواجه هستیم که تاریخ آن بسیار قدیمی‌تر از 2 خط دیگر است، بنابراین شکی نیست این خط جدید که هنوز رمزگشایی نشده قدیمی‌تر از خطوط کشف شده در دنیا باشد و میتوان به جرات این فرضیه را مطرح کرد که خط و تمدن از ایران به بین‌النهرین و دیگر نقاط جهان رفته است.
کلانشهر باستانی
شهر قدیم جیرفت تمام خصوصیات یک کلانشهر را دارا بوده است. معماری شهر متشکل از آجر و خشت است که امروزه با ورود به شهر قدیم جیرفت تکه‌های آجر فراوان و قلوه سنگ‌های رودخانه‌ای که به صورت پراکنده هستند را بر سطح محوطه می‌بینید. برای تامین پخت این آجرها نیاز به منابع چوب بوده است که خود دلیل وجود جنگل و سرسبزی منطقه است.
شهر‌قدیم جیرفت دارای اتاق‌ها، انباری‌ها، حمام، بازار و همچنین مسجد جامع بزرگی بوده است. به دلیل رطوبت منطقه در ازاره از آجر و در سقف از خشت برای تعادل دمای اتاق استفاده می‌شده است. یکی از کارگاه‌های کاوش در دقیانوس بخشی از یک گرمابه بزرگ است که دارای مخازن آب، اتاق‌های شستشو با اندود ساروج است.
یکی از نکات قابل تامل در این منطقه مراودات فرهنگی و بازرگانی مردمان ساکن جیرفت با کشور چین در دوره تانگ و سونگ است زیرا در میان یافته‌های باستان‌شناسی به دست آمده از این منطقه سفال‌های ساخت چین به چشم می‌خورد که این کالاها از طریق میناب کهن از راه دریا به جیرفت وارد شده و به سراسر ایران پخش می‌شده است. همچنین از دیگر موارد مهمی که در مورد شهر قدیم جیرفت میتوان نام برد خط نوشته‌های زیبای روی سفالینه‌هاست که گویای حضور ادب و فرهنگ در جامعه بوده و نشان‌دهنده مراکز آموزشی و هنری در این دوران است. به هر حال گویا این کلانشهر زیبا بر اثر حمله غزها در سال 570 هجری برای همیشه متروک می‌شود.
حل معمای جیرفت
حال باید پرسید با تمام کاوش‌ها و بررسی‌هایی که در این منطقه صورت گرفته آیا معمای جیرفت حل شده است؟ متاسفانه نزدیک به 3 سال است که دیگر بررسی‌ها و کاوش‌ها به صورت مستمر در منطقه انجام نمی‌گیرد.
با توجه به اهمیت کرمان و جیرفت و وفور محوطه‌ها و سایت‌های باستان‌شناسی که جیرفت را به نام بهشت باستان‌شناسان در دنیا مطرح می‌کنند، با ادامه حفاری‌ها در منطقه و اهمیت مسوولان میراث فرهنگی میتوان جواب بسیاری از معادلات مجهول در باستان‌شناسی را به دست آورد.
به گفته دکتر حسن فاضلی ـ رئیس پیشین پژوهشگاه باستان‌شناسی ایران ـ گرچه پژوهش‌های باستان‌شناسی در سال‌های اخیر منجر به شناسایی برخی از زوایای تاریک تحولات فرهنگی ساکنان ایران در هزاره‌های پیش از تاریخ شده است، ولی هنوز دقیقا نمی‌دانیم که ما ایرانیان در شکل‌گیری نخستین جوامع پیچیده در آسیای غربی به چه شکل سهیم بوده‌ایم. آیا ایران در هزاره سوم قبل از میلاد به طور تمام عیار وارد دوره شهرنشینی شده است یا این که ساکنان آن بیشتر نوعی از نظام‌های خان‌سالار را بنیان نهاده‌اند؟
به گفته پروفسور هالی پیتمن آمریکایی که چند باری در کاوش‌های جیرفت شرکت داشته، کار در این منطقه به نوعی سفر به نقطه آغازین تمدن بشری به شمار می‌آید که در طول فصل‌های آینده با کار روی آن میتوان پاسخ بسیاری از پرسش‌ها و معماهای مطرح شده را پیدا کرد.
301
نظر شما