بخش «اول» و «دوم» این نوشتار قبلاً و در همین صفحه انتشار یافته است. در کتاب طنزنامه به قلم نگارنده این سطور، گزارش مفصل تری درباره آثار دست‌نویس «طنز، هزل، هجو و فکاهه» در کتابخانه‌های جهان، ارائه شده و امید است این اثر که در آن بیش از ۱۷۰۰ عنوان نسخه خطی کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی شده است، در آینده‌ای نه چندان دور در دسترس علاقه‌مندان قرار گیرد.
.
.
.
۱۳- گربه و موش (فارسی)
نوشته محسن‌بن محمدحسین اصفهانی متخلص به «شائق».
این اثر مثنوی‌ای است تضمین شده از موش و گربه عبید زاکانی در ۵۰۰ بیت که شاعر در ۱۱۰ بیت این منظومه، ابیات موش و گربه عبید زاکانی را در ابیات خویش جای داده است. نسخه دست‌نویس آن در کتابخانه مطالعات هندی (دیوان الهند India Office) لندن به شماره «۴۵۸۱» (کتابت شده به ماه رمضان سال ۱۲۴۴هـ) نگهداری می‌شود.
۱۴- گربه و موش (فارسی)
مؤلف اثر، ناشناخته است.
حکایتی منظوم است از داستان گربه و موش که نسخه‌ای از آن در کتابخانه موزه کابل ذیل جُنگ شماره «۴۶ (ویترین ۱۴۵)» نگهداری می‌شود. این احتمال نیز وجود دارد که قسمتی از نسخه مذکور، موش و گربه عبید زاکانی باشد.
با توجه به وضعیت جنگ شوروی سابق با افغانستان و نیز غارت و تخریب کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی افغانستان در دوره حاکمیت طالبان، بیشتر نسخه‌های کتابخانه موزه کابل در معرض نابودی قرارگرفته و یا در صورت ایمن ماندن باید آن‌ها را در کتابخانه‌هایی مانند کتابخانه گنج‌بخش در اسلام‌آباد یا کتابخانه موزه ملی کراچی در پاکستان ردیابی و شناسایی کرد.
۱۵- گلشن هوش در جدال گربه و موش (فارسی)
مؤلف اثر، ناشناخته است.
اثر یادشده مثنوی است، به شیوه موش و گربه عبید زاکانی از سراینده‌های شیعی و نا‌شناس که در آن موش، مظهر عقل و ذکاوت و گربه نماد جهل و نادانی است! این اثر در سال ۱۲۶۲ هـ با چاپ سنگی منتشر شده است.
۱۶- ماءالحیوه (فارسی)
مؤلف اثر، ناشناخته است.
روایتی است از داستان موش و گربه که با عنوان ماءالحیوه به سال ۱۳۰۷ هـ به نظم درآمده است. مرحوم گلچین معانی در فهرست آستان قدس رضوی (۲/۷، صص ۸۲۹-۸۳۰) گفته است: «ماءالحیوه ترجمه فارسی [منظوم] رجوع الشیخ الی صباه [فی القوه علی الباه اثر شهاب‌الدین ابوالعباس احمد بن یوسف نحوی تیفاشی (در گذشته سال ۶۵۱هـ)] است.» نسخه دست‌نویس ماءالحیوه در کتابخانه خصوصی مرحوم فخرالدین نصیری موجود بوده که وی همراه نسخه خطی تکالیف الانام فی غیبه الامام علیه‌السلام تألیف صدرالاسلام دبیرالدین همدانی، در سال ۱۳۹۷ هـ/۱۳۵۵ ش به مناسبت نخستین سالگرد درگذشت مادر خود بانو مریم نصیری امینی به کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی اهدا کرده است.
با توجه به اینکه در آغاز نسخه، مهر می‌رمحمدرضا بن‌ذبیح‌الله موسوی مشهدی شهد موجود است، آقای نصیری بر این باور است که این منظومه از خاندان این دانشمند جلیل‌القدر است. منظومه مذکور اکنون در آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این اثر یکی از منابع تحقیق کتاب مسخره و مضحکه از مؤلفی نا‌شناس است که نسخه آن به شماره «۹۸۰ ادبیات (۶۵۶۸)» به خط نستعلیق در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی موجود است.
ابیات پایانی:
«بحمدلله که از لطف خداوند
به کامت ریختم شهدی به از قند
به تاریخ هزار و سیصد و هفت
بدین سان خون دل از دیده‌ام رفت».
۱۷- موش‌نامه (فارسی)
اثر شاهزاده محمدرضا میرزابن فتحعلی شاه قاجار متخلص به «افسر» (درگذشته به سال ۱۲۷۷هـ)
داستانی است منظوم به پیروی از موش و گربه عبید زاکانی که به سال ۱۲۴۴ هـ در حدود ۱۱۷ بیت سروده شده است. این اثر شامل حکایت منظوم انوشیروان و شخص مثالی، داستان ارباب‌وظایف و گرفتن تنخواه به صعوبت و خسارت، حکایت آلپ ارسلان و خواجه نظام‌الملک و پسر دهقان، داستان پیشکش و گرفتن شمشیر و شمشیربازی است.
نسخه‌هایی از این منظومه در کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، به شماره «۱۲۶۵۵» و خط علی اکبر بن محمد شیرازی به سال ۱۲۴۵هـ همراه ۶ مجلس نگاره زیبا، کار رجبعلی شیرازی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره «۷/۳۵۲۷» (کتابت ۲۴ رمضان ۱۲۴۵هـ به همراه کلنامه) نگهداری می‌شود.
بیت آغازین:
«ای رخت همچه ماه تابانا
وی گفت همچه ابر نیسانا»
بیت پایانی:
«در هزار و دویست و چل و چهار
یافت این موش نامه تبیانا».
۱۸- موش و گربه (فارسی)
نوشته نظام الدین (مجدالدین) عبیدالله زاکانی قزوینی متخلص به «عبید» (درگذشته به سال ۷۷۱ یا ۷۷۲ هـ)
این اثر، مثنوی است انتقادی، هزلی، مطایبه‌آمیز و بسیار مشهور که در ۹۰ بیت سروده شده است. عبید زاکانی شاعر و طنز‌پرداز قرن ۸ هـ در این داستان حکایت گربه‌ای غدار و حیله‌گر را به نظم می‌کشد که سعی دارد اعتماد موش‌ها را نسبت به خود جلب کرده و با بهره‌گیری از چاشنی مذهب آنان را به هلاکت رسانده و بخورد. عبید با زبان طعن و کنایه، امیر مبارزالدین (حاکم عصرش) را به گربه‌ای همانند می‌کند که به هیچ‌کس رحم نکرده و بسیار مزور و مستبد است. موش‌ها نیز همان مردمان عادی و شاید شیخ ابواسحاق باشند که مورد ستم قرار می‌گیرند.
عبید در این اثر به زبان طعن و کنایه و تعریض به حاکمان زورگو و ستمگر واقعیاتی را بازگو می‌کند که فقط در همان قالب طنز می‌تواند به تشریح آنان بپردازد و با ایما و اشاره، ناعدالتی‌های حکومتی و آسیب‌های ناشی از آن را به تصویر می‌کشد. مرحوم اقبال آشتیانی درباره این اثر می‌نویسد: «قصیده بزرگیست به وزن بحر، خفیف در شرح تزویر و ریاکاری گربه‌ای از گربه‌های کرمان و عابد شدن او پس از سال‌ها دریدن موشان و فریب خوردن موشان و بروز جنگ بین این دو جنس و غلبه لشگر موشان بر سپاه گربگان و بدار آویخته شدن گربه ریاکار.
این قصه بسیار شیرین که در سراسر ممالک فارسی زبان شهرتی تمام یافته و عده‌ای از ابیات آن حکم مثل سائر را پیدا کرده، مسلماً اشاره به یک واقعه تاریخی و مانند سایر نوشته‌های عبید به عنوان انتقاد از اوضاع زمان و پاره‌ای از آداب و مراسم معموله عهد نگاشته شده، لیکن درست معلوم نشد که نظر عبید در نظم آن داستان به چه واقعه‌ای بوده است.
خم شکستن و تعصب ورزیدن و دست بیعت دادن به بازماندگان خاندان خلافت عباسی در مصر و سایر ریاکاری‌های پادشاه مانند امیر مبارزالدین محمد مظفری با وجود سفاکی و ظلم و جور و حلیه و تزویر به عبید نیست که ذهن لطیف عبید را متأثر ساخته و زبان او را با نظم داستان گربه و موش به انتقاد و تخطئه آن روش نفاق آمیز واداشته باشد. چه، درک توفیق بین دو رسم متضاد یکی خونریزی بی‌باکانه و ظلم و ریا و ضبط مال و منال مردم، دیگری جهاد در راه اخذ و اختیار لقب «شاه غازی» برای صاحبان ذهن صافی و ارباب ذوق سلیم بسیار مشکل است و محال است که ایشان را در مشاهده چنین احوالی متأثر نسازد و به اعتراض و انتقاد واندارد.»
نسخه‌های دست‌نویس موش و گربه عبید زاکانی فراوانند و از آن جمله است: نسخه‌های کتابخانه ملی اتریش در وین به شماره «۳۱۳۸» (دارای ۱۲ مجلس)، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره‌های «۵/۳۹۷۰، ۳۵۲۸، ۱/۴۷۲۴»، کتابخانه موزه بریتانیا، کتابخانه خصوصی اصغر مهدوی درتهران به شماره «ذیل۷۶»، کتابخانه ملک در تهران به شماره «۱۲/۵۰۹۱»، کتابخانه دانشگاه هاروارد (فرانسیس هوفر) در آمریکا (مصور)، کتابخانه خصوصی دکتر مفتاح در تهران، کتابخانه رضا در رامپور هند، کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد به شماره «۱/۱۸۵ فرخ»، کتابخانه گنج بخش در اسلام‌آباد به شماره‌های «۳۶۶، ۶۷۹، ۷۵۹»، کتابخانه هری‌پور در سر گودهای پاکستان و کتابخانه وکیلان در فیصل‌آباد پاکستان و کتابخانه مرکزی دانشگاه استانبول به شماره «۸۴۳. IUK. FY».
چاپ سنگی این اثر نخستین بار به سال ۱۳۰۱هـ در ایران و بار دوم به سال ۱۳۰۵ هـ در بمبئی در ۱۸ صفحه و بار سوم به سال ۱۳۳۰ هـ در لاهور (اسلامیه ستیم پریس) و پیشاور (اسلامی پریس لاهور) در ۱۶ صفحه به صورت مصور منتشر شد، پس از آن به جهت مقبولیت عمومی، بار‌ها در ایران به چاپ رسید که از آن جمله است چاپ مصور آن در تبریز و برلین از سوی انتشارات کاویانی. ناگفته نماند حول محور این منظومه شیرین، آثار چندی نیز تألیف و منتشر شده است. به برخی از این آثار، اجمالاً اشاره می‌کنیم:
- مروری بر موش و گربه عبید زاکانی و شیخ‌بهایی از اسدالله اصغری و علی کاووسی که سال ۱۳۷۷ ش در ۱۶۰ صفحه در قطع رقعی از سوی نشر تبلور منتشر شد.
- موش و گربه (مصور) عبید زاکانی به کوشش جعفر مهرگانی و نگارگری پرویز صفوی و خط زرین بال که در سال ۱۹۸۳. م در ۳۶ صفحه از سوی انتشارت مهر در شهر کلن آلمان به چاپ رسید. موش و گربه عبید زاکانی همراه با نقاشی‌های محمود جوادی‌پور و ترجمه انگلیسی مسعود فرزاد که سال ۱۳۳۵ ش به کوشش محسن صبا در تهران به چاپ رسید.
- موش و گربه (عبید زاکانی) و گزیده‌ای از حکایت‌ها که سال ۱۳۸۰ ش از سوی انتشارات سکوت در تهران منتشر شده است. به تقلید از موش و گربه عبید زاکانی موش و گربه‌های بسیاری به صورت نظم و نثر تألیف شده است که اگر اثری دست‌نویس بوده باشد، در این نوشتار از آن‌ها یاد شده است اما ذکر برخی آثار چاپی نیز در این مجال خالی از لطف و فایده نخواهد بود؛
آثاری چون موش و گربه در الجزیره! (داستان آقاموشه) از مؤلفی ناشناخته که سال ۱۳۳۸ ش در مجله سخن به شماره ۶۷ (زیر نظر دکتر خانلری) به چاپ رسیده است.
مجموعه طنزآمیز شامل موش و گربه عبید زاکانی، مخمس موش و گربه و... که سال ۱۳۸۲ ش از سوی انتشارات رجبی در تهران منتشر شده است.
موش و گربه: سیچان و پیشیک (ترکی آذری) از عظیم شیروانی (به کوشش عبدالکریم منظوری خامنه) بدون ناشر و محل نشر نامشخص در سال ۱۳۵۸ش در ۳۰ صفحه به طبع رسیده است. گربه و موش از مهدی آذریزدی داستان منظوم دیگری ملهم از موش و گربه عبید است که در مجموعه هشت بهشت وی از سری قصه‌های تازه از کتاب‌های کهن جای گرفته است.
این اثر نخستین بار در سال ۱۳۵۰ ش در تهران از سوی انتشارات اشرفی به چاپ رسید. گربه و موش از محمد یوسف هادی که بازنویسی داستان گربه و موش و برگرفته از کتاب هشت بهشت مهدی آذریزدی است با تصویرگری طاهره براتی‌نیا. این کتاب در سال ۱۳۸۱ ش در قم به چاپ رسیده است. مثنوی موش و گربه از حسن امام هندی که با الهام از موش و گربه عبید زاکانی سروده شده و در صفحه ۳۱ مجله صبح نو به سال ۱۹۶۷ م، (شاید در هند) به چاپ رسیده است.
ابیات آغازین:
«اگر داری تو عقل و دانش و هوش
بیا بشنو حدیث گربه و موش...
ای خردمند طبع موزونا
قصه موش و گربه برخوانا».
انجام:
«ختم سازیم گفت‌وگو در عیش
که بود رسم این سخندانا
هست این قصه غریب و عجیب
یادگار عبید زاکانا».
۱۹- موش و گربه (فارسی)
اثر عمادالدین علی فقیه کرمانی متخلص به «عماد» (درگذشته به سال ۷۷۳هـ)
روایت منظوم دیگری است از موش و گربه. نسخه دست‌نویس این منظومه در دیوان عمادالدین در کتابخانه مدرسه عالی شهیدمطهری (سپهسالار) در تهران به شماره «۱۲۳۴» (به خط جنید بن عوض سالار سال ۷۶۳هـ در زمان حیات شاعر) موجود است. مرحوم ابن یوسف حدائقی درباره این اثر نوشته است:
داستان موش و گربه وی مشهور و معارضه خواجه حافظ در اشعار با صوفی ظاهراً با وی بوده و تصور می‌کنم که عبید زاکانی هم موش و گربه خود را در اشاره به همین عماد ساخته است.
۲۰- موش و گربه (فارسی)
اثر شاعری کرمانی متخلص به «مهجور» (در گذشته پس از سال ۱۲۹۴ ه)
منظومه‌ای به شیوه موش و گربه عبید زاکانی است. این نسخه دست‌نویس، مدتی برای صحافی نزد مهندس محمدحسین اسلام‌پناه از صحافان و نسخه‌پژوهان برجسته کرمان بوده و از این طریق شناسایی شده است. وی در این باره می‌گوید: «... چندی قبل کتابی را برای تعمیر و تجلید نزد این‌جانب آوردند که منظومه‌ای بود درباره موش و گربه به قطع ۱۱×۱۷ سانتی‌م‌تر و هر صفحه آن ۱۶-۱۸ سطر داشت و در ۲۳۰ صفحه به خط شکسته نستعلیق تحریری بود؛
از اول و آخر صفحاتی افتاده داشت و حدود ۳۵۰۰ بیت بود. این منظومه از شاعری کرمانی با تخلص مهجور و بعد از سال‌های ۱۲۹۳-۱۲۹۴ ه سروده شده است.» این منظومه نخستین بار از سوی وی در سخنواره به تفصیل معرفی شده و بخش‌هایی از آن نیز در همان‌جا به چاپ رسیده است؛ ضمناً بنابر پرسش نگارنده از مهندس اسلام‌پناه، این نسخه متعلق به رئیس صنف لوازم‌التحریر وقت استان کرمان بوده است.
بیت آغازین: «... الغرض موش گفت‌ای برنا
رحم کن بر من از طریق وفا.»
۲۱- موش و گربه (فارسی)
اثر محمد کاظم‌بن محمد علی بن‌سلیمان نهاوندی (سده ۱۴ ه)
منظومه‌ای است به شیوه موش و گربه عبید زاکانی دو نسخه دست‌نویس آن در کتابخانه خصوصی دکتر حسین مفتاح در تهران به شماره «۳/۱۵۵» (کتابت سال ۱۳۳۲ ه) و شماره «۳/۶۸۷» موجود بوده است.
بیت آغازین:
«ابتدا حمد حی سبحانا
بعد نعت پیغمبر دانا.»
۲۲- موش و گربه؛ محمودیه؛ سیچانان پیشیک (ترکی آذری)
نوشته اسماعیل بن‌عباس ذبیحی (ذبیح‌ا...) زنجانی (درگذشته به سال ۱۳۵۶ ه)
منظومه‌ای است به شیوه موش و گربه عبید زاکانی که بنا بر نقل حاج رجبعلی دین‌محمدی، این اثر منحصر‌به فرد پیش‌تر نزد خانواده ناظم (فرهنگی) در زنجان موجود بوده است. در کتاب سخنوران و خطاطان زنجان درباره این منظومه آمده است:
«از جمله آثار پرارجش یک جلد کتاب منظوم ترکی به‌نام محمودیه می‌باشد که از حیث ظاهر موش و گربه و محتوای الفاظ و ابیات ظریفه و متضمن موعظه و نصیحت و سایر آداب و رسوم زندگی بشر می‌باشد؛ نهایت تأسف آن‌که در اواخر عمر به اتمام محمودیه موفق نگردیده...؛ مجموع ابیات محمودیه ۲۱۰۰ بیت می‌گردد که بی‌‌‌‌نهایت شیرین و آموزنده است؛ آقای (محمد امیدی متخلص به) عاصم شاعر پرکار و فاضل شهر زنجان تصمیم به اتمام کتاب گرفته و آن‌را به پایان رسانده، ابیات الحاقی ایشان بالغ بر ۷۴۰ بیت می‌شود...»
خوشبختانه این منظومه سال ۱۳۸۲ ش از سوی انتشارات سلاله در زنجان به چاپ رسیده است، ناظم از شعرای خوش‌ذوق دوره پهلوی اول بوده و دیوان اشعار وی نیز تا چند سال پیش موجود بوده است.
ابیات آغازین:
«ازل صفحه لوحه صاحب قلم
یازار اسم‌ا... اول رقم...
بیله نقل ایدوب عارفان رموز
نصیحت مقامنده مصباح سوز
که بیر شهریده واریدی بیر سچان
مقام ایتمگه آختاروردی مکان
قیلوب شهریده هر طرفدن گذارگیدوبدی
فلان اویده دوتدی قرار.»
۲۳- موش و گربه (فارسی)
اثر ابوالبدیل افضل‌الدین ابراهیم نجیب‌الدین علی خاقانی شروانی (درگذشته به سال ۵۸۲ ه)
داستان منظوم موش و گربه است که در نسخه دست‌نویس کتابخانه مسجد اعظم قم به شماره «۱/۲۴۵۱» (در ۳ برگ) به سراینده متخلص به «خاقانی» نسبت داده شده است و دانسته نیست که ناظم این داستان، خاقانی شروانی شهیر است یا فرد دیگری همچون میرزا حبیب‌ا... خاقانی محلاتی شیرازی از ملازمان دربار ناصری.
۲۴- موش و گربه (اردو)
اثر بدن قادری.
منظومه‌ای است از داستان موش و گربه که به زبان اردو در حدود سال ۱۱۵۰ ه سروده شده است. گفته شده که با نسخه کتاب سالار جنگ در حیدرآباد (فهرست ص ۶۳۵) که سرایش شرف‌الدین هاشمی است قرابت‌هایی دارد. نسخه دست‌نویس این منظومه در کتابخانه انجمن ترقی اردو در کراچی به شماره «۴۹۵» (کتابت سال ۱۲۶۳ه) موجود است.
ابیات آغازین:
«چوئی نی جوایکروز اس سر بسر
بیا بهوت دارو یک شیشه بهر
هوا بهوت کیفی جوا یکبار او
ک‌ها سب چوون کو خبر دار هو.»
ابیات پایانی:
«دیکهو کیا کری ه یه فکر و بلی
که نوسو چو ک‌ها کی حج کوچلی
هوا یال سی پورا به قصه تمام
کهن بدن قادری نیکنام.»
۲۵- موش و گربه (فارسی)
اثر کیوان...
منظومه‌ای است در ۹۴۱ بیت که به سال ۱۲۶۲ ه با مقدمه شمس‌العلمای گرگانی در تبریز به چاپ رسیده است. در مقدمه مذکور آمده است که ناظم «کیوان» معاصر عبید زاکانی یا پیش از وی بوده است لیکن مرحوم دکتر مجتبی می‌نوی معتقد است این نظریه خطاست و سبک نگارش و سیاق شعری ناظم نشان می‌دهد که وی باید حداقل ۳۰۰ سال بعد از عبید زاکانی زیسته باشد!
۲۶- موش و گربه (فارسی)
مؤلف اثر، ناشناخته است.
منظومه‌ای است مشتمل بر ۶۶۹ بیت از سراینده‌ای نا‌شناس که هنگام سرودن این منظومه در هند می‌زیسته است، نسخه دست‌نویس این منظومه در کتابخانه خصوصی آقای عبدا... کشاورز در مشهد نگهداری می‌شود. این نسخه به سال ۱۲۴۴ ه کتابت شده و گزارشی از آن در نشریه فرهنگ خراسان (س ۲، ش ۱۲) ارائه شده است.
۲۷- موش و گربه (فارسی)
مؤلف اثر ناشناخته است.
روایتی است از داستان موش و گربه مربوط به سده یازدهم هجری که ضمن جامع‌الحکایات (حکایت چهل و دوم) آمده است نسخه دست‌نویس این اثر در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به شماره «۴۲۶۷» (۱۹۱ تاریخ) نگهداری می‌شود.
۲۸- موش و گربه (فارسی)
مؤلف اثر، ناشناخته است.
روایتی است از داستان موش و گربه و گرفتن موش گربه را و مکر کردن موش مر گربه را و خود را از دست او رهانیدن با چند تحریر... نسخه دست‌نویس آن در کتابخانه ملل آسیایی فرهنگستان علوم روسیه در سنت‌پترزبورگ، به شماره‌های «۲۱۸۰ -B (F۱۰۶۸)، ۲۴۱۹-C (F۱۰۷۳)» موجود است.
۲۹- موش و گربه (فارسی)
مؤلف اثر، ناشناخته است.
قصه منظوم گربه و موش است و بنابر نقل فرزند صاحب نسخه، دست‌نویس آن نزد جلال ناصریان، از قنادان قدیمی در قیصریه زنجان بوده است.
۳۰- موش و گربه (فارسی)
مؤلف اثر، ناشناخته است.
مثنوی‌ای‌است طنزآمیز مشتمل بر ۸۸ بیت که در هجو وزیر نظام فرزند تقی‌خان معمار، سروده شده است. گویا نسخه‌ای دست‌نویس از آن در کتابخانه آستانه حضرت فاطمه معصومه (س) در قم نگهداری می‌شود. ناگفته نماند که وزیر نظام، دایی کامران‌میرزا پسر ناصرالدین شاه بود که زمانی حکومت تهران را برعهده داشته است و در زمان او نان یک من ده شاه پول سیاه شده بوده است!
ابیات آغازین:
«ای خردمند عاقل دانا
قصه‌ای هست تا تو بر خوانا
تا فرامش کنی قصه موش
قصه گربه نیز نسیانا
از قضای فلک امیرکبیر
کرده حاکم به شهر طهرانا
خالوی خائن عنینش را
که ندارد مثل به دورانا.»
بیت پایان:
«تا بهشت برین شود ایران
رشک روی زمین دورانا.»
۳۱- نخبه‌النصایح (فارسی)
اثر مهدی.... (در گذشته بعد از سال ۱۳۱۹ ه)
در این اثر پس از مقدمهای اعتقادی، داستان موش و گربه و گفت‌وگوی آن دو به نظم و نثر آمده است. نسخه‌ای دست‌نویس از این اثر در کتابخانه آستانه حضرت فاطمه معصومه (س) در قم به شماره «۱/۶۲۸۵» (کتابت سال ۱۳۱۹ه) موجود است.
ابیات آغازین:
«هر ثنای بی‌حد و بی‌چند و چون
کز دهان هر ثناگو شد برون
پس شکستی ناودان شد مبتلا
سرنگون افتاد در بیت‌الخلا!»
۳۲- همیان (فارسی و عربی)
اثر میرزا ابوالقاسم بن‌علی اکبر بیدآبادی اصفهانی متخلص به «حیران» (درگذشته به سال ۱۳۰۱ ه)
منظومه‌ای است مشتمل بر ۵۰۰۰ بیت به شیوه موش و گربه عبید زاکانی که به زبان انتقادی و طنزآلود ظواهر اجتماعی را نقد کرده است و نیز به موضوعاتی دیگر پرداخته که از آن جمله است صدا‌ها، لحن‌ها در تجوید و همچنین قواعد وقف و وصل سجاوندی. مؤلف این اثر را به نام فرزندش حسین که در ۱۸ سالگی فوت کرده به نظم کشیده است ضمناً نقد وردیه‌هایی هم در میان اشعار و ابیات بر رئیس فرقه شیخیه، محمد کریم‌خان کرمانی دیده می‌شود.
«گفته در صفحه ثمان عشر
دگرم صفحه تسع عشرانا
که منم رکن رابع‌ا...
هر تغییر بود زفعلانا..
که نبد رکن در زمان قدیم
تازه گردید او هم هویدانا.»
تعداد این ابیات در برخی نسخ ۱۰۲۷ ذکر شده است:
«عدد بیت یکهزار بود
بعد عشرین و نیز سبعانا.»
و در شعبان سال ۱۲۸۰، ۱۲۸۵ یا ۱۲۸۶ ه بنا بر ماده: «رفته موشان به جوف همیانا» به انجام رسیده است. این اثر با حکایت‌های متنوعی چون: «صحبت گربه با موش و موش با گربه، حال و حکایت حاج کریم‌خان، وقایع یزد، فتواهای او، خورد رکن در یزد مساغ نجاست را، اخبار کردن گربه حکایت تهران را، احوال طاووس، اوصاف کرمان، اوصاف و تماشاگه‌های اصفهان، در نصیحت وعاظ، حکایت قره‌العین، اقسام صوفیه، گرفتاری موش به دست گربه، نسبت دادن موش گربه را به اهل سنت! در حمام رفتن نسوان، هدایای موش، عروسی شاه‌موشان، تلگراف موشان، سان دیدن موش، گرفتاری گربه، خلاصی گربه، اقسام صوفیه، حکایت اهل قلم، در رثای فرزند مؤلف و...» به نظم کشیده شده است.
نسخه‌هایی دست‌نویس از این اثر در کتابخانه مدرسه عالی شهیدمطهری (سپهسالار) در تهران به شماره «۷۱۹۷» (کتابت ۱۲۹۰ ه، ۵۹ برگ)، (میکروفیلم آن در دانشگاه تهران به شماره ۳۵۶۹) کتابخانه آستان‌قدس رضوی، به شماره «۱۰۶۳ ادبیات (۶۵۷۰)» (کتابت ۱۳۱۰ ه، ۱۷۸ برگ)، کتابخانه مدرسه غرب «آخوند» همدان به شماره «۴۷۸۸» (کتابت ۱۲۸۹ه)، کتابخانه شخصی دکتر حسین مفتاح در تهران به شماره ۱۲۳۵ «میکروفیلم آن در دانشگاه تهران به شماره ۳۶۱، کتابخانه مدرسه آیت‌ا... گلپایگانی در قم، به شماره «۴۱» (۱۷۵ برگ)، کتابخانه مجموعه فرانسیس هوفر در دانشگاه هاوارد در آمریکا نگهداری می‌شود.
سطور آغازین: «بسمله، الحمدا... رب‌العالمین... اما بعد فهذا همیان مطروس لاقوال المخالفین و فیه تنبیه الغافلین و تذکره للمریدین المنصفین...
ای خردمند عاقل و دانا
قصه موش و گربه برخوانا
قصه موش و گربه را تو بنظم
بشنو از من چو در مکنونا
ابیات پایانی:
کرد سایل ز نام نسخه سؤال
گفتمش در جواب همیانا...
نام راقمش صفاهانی
وزمحلات شاه‌شاهانا...
به قلم حسین متقی/برگرفته از «کتاب طنز 5»/گردآوری سیدعبدالجواد موسوی/انتشارات سوره مهر
28/242
نظر شما