آنکارا در سودای نقش برادر بزرگ منطقه

زهرا خدایی
 

سخنان تند رد و بدل شده میان نخست وزیران ترکیه و عراق در محکوم کردن یکدیگر، طی روزهای اخیر در کانون توجهات رسانه های منطقه قرار گرفته است. اهمیت چنین تنشی میان دو همسایۀ دیوار به دیوار سوریۀ بحران زده، از آن روست که هریک از بازیگران منطقه ای در تلاش برای نقش آفرینی در حل بحران سوریه هستند. شاید الفاظ ناخوشایند رد و بدل شده میان دو کشور چندان ارتباطی به ایران نداشته باشد، اما قطعاً سه بازیگر مهم منطقه اعم از عراق، ترکیه و ایران نقشی کلیدی و اساسی در مقطع فعلی در تحولات منطقه دارند و بدون شک در تحلیل وضعیت فعلی باید به نقش ایران نیز پرداخته شود. خبرآنلاین در گفتگویی با سیامک کاکایی کارشناس ترکیه و عراق، تنش به وجود آمده میان دو کشور را مورد بررسی قرار داده است که در ذیل آن را می خوانید.
تنش به وجود آمده میان عراق و ترکیه را چگونه ارزیابی می کنید؟
اظهارات چند روز گذشتۀ رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه در ارتباط با عراق و شخص نوری مالکی نخست وزیر عراق، تأمل برانگیز بوده از این حیث که این اولین باری نیست که اردوغان پیرامون روند تحولات عراق موضع گیری تند می کند. دو سه ماه پیش بود که بار دیگر مالکی را خطاب قرارداد و به شکلی اعلام کرد که رویکرد مالکی نسبت به سیاست و حکومت نوعی رویکرد انحصارگرایانه است و این ممکن است اختلاف میان اهل سنت، شیعیان و کردها را دامن بزند و این اظهارات در داخل عراق بازتاب هایی داشته و خود مالکی اعلام کرده است که نوع نگاه ترکیه به مسائل خارجی و سیاست خاورمیانه ترکیه این کشور را تبدیل به کشور دشمن کرده است. شاید این اظهارات مالکی نقدی بر سیاست تنش صفر ترکیه با همسایگان باشد آنهم در شرایطی که ترکیه در سالهای اخیر روابط خود را با عراق در دو عرصۀ اقتصادی، تجاری و سیاسی گسترش داده است. همکاریها، سفرها و مناسبات دیپلماتیک و اقتصادی میان دو کشور بیانگر اینست که ترکیه تلاش می کند که به طرف تجاری اول عراق تبدیل شود، ضمن آنکه در منطقه کردستان وضعیت شرکتهای ترکیه بسیاری قوی است. لذا اظهارت اردوغان در رابطه با روند تحولات عراق تحت تحت تأثیر مجموع شرایطی است که ماههای اخیر عراق دستخوش آن بوده است.
می توان گفت که این موضع گیری در خصوص پرونده طارق الهاشمی نیز بوده است؟
بله. طارق الهاشمی عضو فهرست العراقیه و ازسیاستمداران بانفوذ اهل سنت است و به نوعی نگاههای موجود بازیگران پیرامونی را نسبت به تحولات داخلی عراق جلب کرده است که در این بین ترکیه نقش پررنگ تری را بازی می کند. شاید این نقش و نگاه ترکیه نسبت به تحولات عراق نشأت گرفته از نگاه نوین این کشور به سیاست خاورمیانه باشد. سیاستی که در آن ترکیه خود را از منظر بالا و جایگاه برادر بزرگتر کشورهای همجوار می بیند. به نظر می رسد ترکیه یا همفکران اردوغان تصور می کنند این کشور یک بازیکر بسیار مهم است و نظرات مهمی در خصوص مسائل خاورمیانه دارد. در حالیکه این نوع نگاهها و رویکردی که اردوغان آن را اتخاد کرده می تواند چالش زا باشد و یا به عبارتی زمینه ساز برجسته شدن گسل های بحران ساز در عراق بشود که در این بین اگر به اظهارات طارق الهاشمی و مسعود بارزانی در ترکیه استناد بشود، مشخص است که چگونه همۀ طرفها یک خط سیر را طی می کنند.
موضع گیری تند اردوغان علیه کشورهای همسایه را می توان به تحولات سوریه ارتباط داد؟ در آن صورت وضعیت ایران چگونه خواهد بود؟
در سالهای اخیر ترکیه به اضافۀ عربستان و مجموعه کشورهای عربی و آمریکا به طور مشخص درصدد کاهش نفوذ ایران در عراق بودند، در حالیکه نفوذ ایران درعراق ریشه ای، بنیادین و تاریخی است. طارق الهاشمی و همفکران او به این مسئله اشاره کردند که ایران دارد سمت و سوی تحولات عراق را مشخص می کند و می خواهند این تفکر را جا بیندازند که نوری مالکی تحت تأثیر ایران است. در واقع به شکلی وضعیت پدید آمده در عراق تاحد زیادی تحت تأثیر موضوع قضایی طارق الهاشمی است که در آن برخی جریانها در تلاش برای فرافکنی هستند.
واقعیت اینست که در ارتباط با عراق بازیگران متفاوتی نقش دارند و این نقش الزاماً نقش منفی نیست و ممکن در تقویت روند سیاسی باشد که در این بین کشورهای همسایه عراق به اقتضای همسایه بودن، ارتباط و کنش و واکنش نسبت به یکدیگر هستند.
از سویی ترکیه، عربستان و قطر در هدفی حرکت می کنند که هدفشان تقویت یک جناح به منظور برهم زدن وضعیت است. این رویکرد ممکن است توازن سیاسی را دستخوش دگرگونی کند و این گسل بحران را بیشتر نمایان خواهد کرد. واکنش هایی که در عراق نسبت به اظهارات اردوغان نشان داده شده، خود بیانگر این حقیقت است که درک واحدی نسبت به تحولات عراق در بیرون عراق وجود ندارد و بازیگران بیرونی حسب ملاحظاتی که دارند، نسبت به تحولات درونی عراق اتخاذ موضع کنند. اما در این بین تحولات ماههای اخیر عراق تحت الشعاع دگرگونی های سیاسی و یا اصطکاک های سیاسی درونی بین جریان ها پدید آمده است که اکنون در این بین ترکیه به دو شکل دارد عمل می کند، اول به العراقیه و یا همکاری با این جناح روی آورده است. رفت و آمدهای دیپلماتیک میان ترکیه و العراقیه گویای آنست که کردها، ترکیه را حامی خود می دانند و حتی گفته شده که در جریان انتخابات 2010 ترکیه از حامیان العراقیه بود.  دوم اینکه ترکیه به تازگی سیاست نزدیکی با کردها را در پیش گرفته است و به نظر می رسد که در تلاش است با نزدیکی به کردها، بحران کردهای پ.ک.ک را حل کند.
تبعات کوتاه مدت و بلندمدت تنش بین عراق و ترکیه چیست؟
در داخل عراق، برجسته شدن اختلاف برخی از جناح هاسی سیاسی محسوس است و اگرسامان سیاسی درعراق دستخوش چنین تعارضاتی باشد، دگرگونی احتمالی است. به خصوص اینکه بین مواضع طارق الهاشمی و بارزانی نسبت به مالکی نوعی هماهنگی به وجود آمده است و هر دو مالکی را به انحصار در قدرت متهم می کنند و معتقدند که بیشتر پست های کلیدی در دست مالکی است. اگر این اتفاق سیاسی بین بارزانی و طارق الهاشمی استمرار پیدا کند، ممکن است آرایش سیاسی در عراق تغییر و بدین شکل خلأیی در اتفاق دیرینه بین کردها و شیعیان ایجاد شود. کردها بعد از صدام یک پای مهم درسیاست عراق بوده اند، اگر این وضعیت ترک بردارد در آینده جبهه بندی های سیاسی در عراق دگرگون می شود که ممکن است سایر مشکلات عراق اعم از اختلافات قومی، موضوع فدرالیسم، مسئلۀ کرکوک و .... در کنار آن سر باز بزند.
راه حل برون رفت از این بحران چیست؟
راه حل اجماع بین گروههاست که مبتنی بر لحاظ کردن منافع جمعی و برتری آن نسبت به منافع حزبی و ائتلافی است. اگر آسیب پذیری عراق استمرار پیدا کند، دو وضعیت ممکن است در عراق پدید آید: اول اینکه روند سیاسی به سمت بن بست سیاسی درعراق حرکت می کند؛ بحران در دولت و در سیاست و حکومت ایجاد می شود و فرصت هایی برای عوامل برهم زنندۀ عراق برای تشدید ناامنی ها پیش خواهد آمد، اگر این بی ثباتی شکل گیرد، آنوقت احتمال مداخله آمریکا به شکل سیاسی و یا بازگشت نظامی دوباره به وجود خواهد آمد. اما هنوز راههای گفتگو بین جناح های سیاسی هست به شرطی که بازیگران سیاسی براساس ثبات سازی در عراق گام بردارند و شرایط را به سمت تنش سوق دهند.

26351