مفاهیم کلیدی در بیانات امام (ره)

شمارش واژگان یکی از عینی ترین شیوه ها برای بررسی محورهای اصلی در گفتارهای سیاسی و برنامه های حزبی محسوب می شود که البته بیشترین میزان استفاده از آنرا نه در رابطه با متون نوشتاری بلکه در رابطه با گفتارهای سیاسی می توان شاهد بود. به همین دلیل برای بررسی عینی محورهای اصلی گفتارهای امام خمینی (ره) از این شیوه استفاده شده است. که در این اولین مقاله عمدتا تحلیلی مفهومی ارائه می شود. ولی سعی خواهد شد تا در ادامه و در مقالات بعدی رابطه بین مفاهیم محوری در گفتارهای امام خمینی (ره)  در عمق بیشتری روشن شود.

این پرسش که کلیدی ترین محورهای تفکر امام خمینی (ره) معطوف به کدام مفاهیم بوده است را شاید بتوان مسئله اصلی مقاله تحقیقی حاضر محسوب داشت.  پیش فرض نظری مقاله را می توان چنین خلاصه کرد که محورهای اصلی و کلیدی هر تفکری در تکرار شده ترین واژگان مورد استفاده یک متفکر تبلور می یابد. در همین رابطه برای مثال می توان به تحقیقاتی اشاره کرد که برای بررسی محورهای اصلی یا پلاتفرم سیاسی به شمارش واژگان سخنرانی های انتخاباتی یک نامزد انتخاباتی اقدام می کنند.  

بطور کلی ما با دو شیوه تحلیل واژگان روبرو هستیم. اول «مفهومی» که فقط واژه را شمارش می کنیم و سپس «رابطه ای». برای بررسی رابطه بین مفاهیم ابتدا بایستی همه جملاتی که یک واژه در آن بکار رفته را لیست و سپس کد گذاری کنیم تا روابط بین مفاهیم در آنها مورد بررسی قرار گیرد. تحلیل مفهومی بدلیل شمارش ساده واژگان و ثبت فیزیکی فراوانی تکرار آن‌ها از عینیت بالایی برخوردار است ولی تحلیل رابطه ای از درجات مختلفی از استنباط پذیری برخوردار بوده و مورد قبول همه تحلیلگران سنتی محتواهای ارتباطی نیست. تحلیل رابطه بین واژگان و مفاهیم در دستگاه فکری یک سخنران، شاید در آخرین تحلیل یک استنباط ذهنی بیش نباشد. اما در محوریت «تکرار شده ترین» واژگان به مثابه «مفاهیم کلیدی» هیچ شکی نمی توان داشت. برای مثال در کتاب مطالعاتی در تحلیل گفتمان در اولین مقاله به نام مطالعه گفتمان ون دایک 10 بار واژه گفتمان را چه بصورت مجرد و چه بصورت ترکیبی مورد استفاده قرار می دهد و شمارش سایر واژگان نشان می دهد که مفهوم گفتمان تکرار شده ترین و محوری ترین مفهوم در  اولین صفحه از اولین فصل این کتاب است؛ طبیعی است چرا که کتاب درباره گفتمان است.

روش کار در مرحله اول یعنی تحلیل مفهومی بسیار ساده است؛ همه واژه ها بجز افعال کمکی و حروف اضافه مورد شمارش قرار می گیرند. اگر کامپیوتر برای شمارش مورد استفاده قرار گیرد، واژه های ترکیبی تنها در صورتی به عنوان یک واژه مورد شمارش قرار می گیرند که کامپیوتر یک دیکشنری کامل را در اختیار داشته باشد. اما در شمارش دستی به شرط یکدستی می توان واژه های ترکیبی را به عنوان یک واژه شمارش کرد. پس از پایان شمارش ها بدون در نظر گرفتن طول سخنرانی تنها و تنها فراوانی واژه ها مد نظر قرار می گیرد و هیچگونه عملیات آماری در مورد نتایج شمارش انجام نمی پذیرد. سپس واژه ها بر اساس فراوانی از بیشترین به کمترین لیست می شوند تا در نهایت فراوانی همه واژه های بکار رفته در همه متون مورد بررسی در نمونه تحقیق با یکدیگر جمع و لیستی از تکرار شده ترین واژگان تهیه گردد.

جامعه تحقیق ما شامل همه سخنرانی های امام خمینی (ره)  پس از ورود به ایران تا آخرین سخنرانی ایشان قبل از تسخیر سفارت بود. از این جامعه، یک نمونه گسترده(یک به چهار) به شکل نظام مند انتخاب گردید، که هرگاه «سخنرانی» انتخابی تنها شامل یک خیرمقدم ساده چند جمله ای از سوی ایشان به مشتاقانشان بود ، سخنرانی قبلی یا بعدی انتخاب می‌شد. کلیه سخنرانی‌ها از مجموعه صحیفه نور انتخاب گشته‌اند. برای اطمینان از فراوانی شمارش شده بوسیله کدگزاران همه نمونه به‌وسیله مسئول کدگزاری دوباره شمارش شده و در صورت وجود حتی یک اشتباه، کل نمونه به کدگزار رجعت داده شده است و سپس تمام شمارش‌ها با دقت فوق‌العاده ای دوباره بوسیله مسئول کدگزاری شمارش شده است.

اما نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهد که تکرار شده‌ترین واژه در گفتارهای امام خمینی (ره) در نمونه تحقیق واژه اسلام با فراوانی 2296 مورد بوده است. یعنی به عبارت ساده تر محوری ترین مفهوم در سخنان ایشان در نمونه بسیار گسترده تحقیق نیست مگر اسلام. پس از «اسلام» واژه «همه» با 2241 مورد تکرار در رده دوم تکرار شده‌ترین واژگان قرار می‌گیرد. گرچه در مرحله بعدی تحقیق به تحلیل رابطه ای خواهد پرداخت اما در این خلاصه می توان تنها می توان بدین مسئله اشاره کرد که واژه «همه»، از یک سو اشاره به " همه ما" و "همه مسلمانان" دارد و از سوی دیگر اشاره به آن جمعی دارد که بلافصل در حضور امام خمینی (ره) قرار دارند.

بنظرمی رسد که دو واژه «اسلام» و «همه» رابطه ای تنگاتنگ در تفکر امام خمینی (ره) داشته است که در دو مرحله بعدی یعنی تحلیل رابطه ای و تحلیل گفتمان جملات و متون این رابطه در عمق بیشتری مورد مطالعه تحقیق قرار خواهد گرفت.(2)

پس از دو واژه «اسلام» و «همه»، البته با فاصله ای بسیار معنا دار، واژه «ملت» با 1323 مورد، تکرار می شود. «ملت» در فرهنگ سیاسی، به مثابه یک واژه، از یک بار سیاسی معین برخوردار بوده و به عنوان یک سازه سیاسی مشخص مورد استفاده قرار گرفته است. به نظر می رسد که امام خمینی (ره) نیز دقیقا در همین راستای تعریف شده از واژه «ملت» استفاده می کنند در بخش های بعدی مقاله مشخص خواهد شد که ایشان همیشه و در همه حال «ملت» را به «اسلام» دعوت می کنند. رابطه سه واژه «اسلام» ، «همه» و «ملت» در بخش های بعدی مقاله تحلیل خواهد شد.

واژه بعدی که با کمی اختلاف در نمونه تحقیق به عنوان چهارمین واژه تکرار شده قرار دارد واژه «آن‌ها» است. از یک زاویه مفهومی «آن‌ها» اشاره به «غیر»، به «دگر» و کلا به دشمن دارد. به‌نظر می‌رسد که امام خمینی (ره) نیز دقیقا در همین راستا از واژه «آن‌ها» البته با درجات غلظت متفاوتی استفاده می کنند. آن‌ها همیشه در تقابل با «اسلام»، «همه» و «ملت» قرار دارند. آن‌ها از اسلام می ترسند یا تنفر دارند چرا که در حقیقت با ملت مخالف هستند. به عبارت ساده تر در مراحل بعدی تحقیق نشان خواهیم داد که چگونه واژه «آن‌ها» در تقابل با سه واژه «اسلام»، «همه» و«ملت» مفهوم پردازی شده اند. و البته بافت جملات شاید چنین استنباطی را تحکیم بخشد که آیت الله خمینی همیشه «ملت» را از «آن‌ها» بر حذر داشته است. این البته از طریق لیست کردن همه جملاتی که واژه های مزبور در آنها تواما بکار رفته اند در مراحل بعدی به شکل مشخص تری مورد تحلیل قرار خواهد گرفت.

امام واژه «خدا» را در گفتارهای خود در نمونه تحقیق 948 بار به یاد شنوندگان آورده است(منظور واژه «خدا» در متن گفتار آقای خمینی است و شامل واژه «الله» در آغاز هر سخنرانی نمی گردد)  و به این ترتیب پنج مفهوم محوری در گفتارهای امام خمینی (ره) در نمونه تحقیق عبارت بودند از «اسلام»(2296)، «همه»(2241)، «ملت»(1323)، «آنها»(1291) و «خدا»(948).  به نظر می رسد که شمارش واژگان نشان دهد که برنامه امام خمینی (ره) در طول نمونه بسیار گسترده تحقیق که کاملا قابل تعمیم به جامعه تحقیق می باشد بیش از هر چیز دیگری یک دعوت عام به اسلام بوده باشد که از طریق منزوی کردن «آن‌ها» امکان پذیر می گردید.

در همین رابطه می توان اشاره داشت که با اختلافی معنا دار، واژه "جوانان" با 367 بار تکرار، از جمله دیگر محور های گفتارهای امام خمینی (ره) در نمونه تحقیق بود. قرار گرفتن واژه جوانان در جایگاه ششم می تواند نشان دهنده اولویت برنامه ای باشد که امام خمینی (ره) برای جوانان در گفتارهای خود قائل بوده است. پس از واژه جوانان بازهم با اختلافی معنا دار مفاهیم دیگری قابل تحلیل خواهند بود که از جمله آنها می توان به «جمهوری» با  284 و «آمریکا» با 226 بار تکرار اشاره کرد. مجلس با 200، آزادی با 199 و دانشگاه با 196 بار تکرار، فراتر از واژگان برنامه ای دیگری قرار می گیرند که مقاله در بخش های بعدی به آنها اشاره خواهد کرد(2).

1) پر تکرار ترین واژگان در گفتارهای امام

1-1 اسلام  2296

1-2 همه   2241  

1-3 ملت   1323

1-4 آنها   1291

1-5  خدا  948

2) ارائه اطلاعات رده بندی شده بدلیل کمبود امکانات به زمان زیادی محتاج است.

3) در بخش دوم و سوم، مقاله سعی خواهد داشت تا از طریق ارائه تحلیلی عمیق تر رابطه این مفاهیم با یکدیگر را مورد بررسی قرار دهد تا در نهایت از طریق بررسی دقیق تر جملاتی که واژگان مزبور در آنها تواما بکار گرفته شده برشی نسبتا عمیق به مفاهیم گفتمانی در بیانات امام خمینی (ره)  نیز ارائه شود. البته نباید از نظر دور داشت که ارائه این مقالات به زمانی نسبتا طولانی احتیاج دارد چرا که آن‌ها را می توان جمع بندی پروژه های کلاسی دانشجویان در رابطه با تحلیل پیام های ارتباطی دانست که بدون کوچکترین بودجه پژوهشی خاصی انجام پذیرفته است.

در همینجا باید از سرکار خانم مژگان دلیلی دانشجوی کارشناسی ارشد دانشکده ارتباطات و خبر واحد تهران مرکز دانشگاه آزاد تشکر کنم که نقشی انکار ناپذیر در مدیریت کدگزاری تحقیق دانشجویان بر عهده داشته اند.

5757